Xitay j x ministiri jaw kéji: “Shinjangdiki küreshte shi jinpingning ümidi emelge ashti!” (1)

Xitay jama'et xewpsizlik ministirliqining ministiri jaw kéji(赵克志) yighinda sözlimekte. 2020-Yili aprél.

Yéqinda ashkara bolup ketken “Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki toplamda xitay jama'et xewpsizlik ministirlikining ministiri jaw kéjining yéziqqa aylandurulghan nutuq xatirisi uchraydu. 2018-Yili iyunda sözlen'gen we “Mexpiy” dep tamgha urulghan bu nutuqta jaw kéji shu waqitqa qeder bir yil dawam qilghan zor tutqunni “Deslepki zor ghelibige érishti” dep xulasiligen. Shuning bilen birge xitay bash sékrétari shi jinpingning biwaste qomandanliqi we hemdem bolushi bilen emelge ashqan bu xildiki tutqun we “Terbiyelesh” ni asas qilghan siyasiy küreshni buningdin kéyinki besh yilliq xizmet pilanining omumiy wezipisi qilish heqqide körsetme bergen.

“Besh yilliq pilan toluq utuq qazan'ghan!”

Uyghur diyaridiki zor tutqun we siyasiy basturush herkiti 2016-yili awghustta chén chu'en'goning Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari bolup teyinlinishi bilen resmiy halda bashlan'ghan idi. Shuningdin kéyinki bir yilda “Qattiq zerbe bérish” namida yüz minglarche kishi top-topi bilen “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha qamilishqa bashlidi. Bu jeryanda xitay hökümitining asasliq hujum nishani bolghanlar “Térorluq we ashqunluq” katégoriyisige mensup bolghan Uyghurlar we bashqa türkiy tilliq xelqler boldi. Bolupmu buningdin ilgiri pütün Uyghur diyarigha bir tutash tarqitip bérilgen “Ahalilarning uchurni toplash jedwili” arqiliq her bir a'ilidiki her bir nopusning tepsiliy uchuri toplan'ghandin kéyin, bu uchurlar kompyutérgha kirgüzülgen hemde shu boyiche kimning “Ishenchsiz” yaki “Gumanliq” ikenliki höküm qilin'ghan idi. Kéyinki emeliyet bolsa milliy we diniy kimlik chüshenchisige ige bolghanliki kishilerning héchqandaq so'al-soraqsizla birdek bu katégoriyege mensup qilin'ghanliqini körsitip béridu.

Ene shu yosunda tutqun qilin'ghan kishiler deslepki qedemde lagérlarni toshquzghan hemde Uyghur diyaridiki siyasiy weziyet taza yuquri pellige chiqiwatqan 2018-yili iyunda, xitay jama'et xewpsizlik ministirlikining ministiri jaw kéji Uyghur diyarigha kélip ürümchi, xoten, qizilsu, qeshqer we bingtu'en 14-diwiziyesi qatarliq jaylarda merkiziy hökümet we yerlik hökümettin qoshulghan nechche on kishilik kattibashlarning hemrahliqida neq meydan tekshürishide bolghan. Shu qétimliq tekshürüshtin kéyin u yuquri derijilik “Yerlik rehberler” bilen söhbet yighini chaqirghan hemde ular bilen nöwettiki weziyet toghrisida tepsili sözleshken.

Jaw kéjining nutuq tékistide éytilishiche, u özining bu qétimliq tekshürüsh pa'aliyitining xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping we xitay bash ministiri li kéchyangning testiqi boyiche ishqa ashqanliqini, bu qétimqi tekshürüshning meqsidi 2018-yili 6-yanwarda shi jinping körsitip ötken “Shinjangni idare qilish istratégiyesi” ning emilishish ehwalini közdin kechürüp, “Térorluqqa qarshi turup muqimliq berpa qilish” xizmitining utuqlirini xulasilesh ikenlikini alahide tekitligen. Shuningdek buningda hazir qamalghanlarni bashqurush hemde bingtu'enni jenubqa kéngeytishning muhim nuqta ikenlikinimu körsitip ötken. Höjjette éytilishiche, j x ministiri jaw kéji Uyghur diyaridiki siyasiy basturush we qirghinchiliqni ijra qilishning “Awan'gart yétekchiliri” bolghan ju xeylun (Uyghur aptonom rayonluq partkom siyasiy-qanun komitétining sabiq sékrétari) we wang mingshen (Uyghur aptonom rayonluq j x nazaritining naziri, Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi) ning doklatliri we sözliridin Uyghur diyaridiki “Siyasiy weziyetning jiddiylikini, shuningdek térorluqqa qarshi turushni téximu kücheytishning zörürlükini tonup yettim” dégen.

Jaw kéjining éytishiche, Uyghur diyaridiki muqimliq weziyiti toghrisida shi jinping alahide yolyoruq bérip: “Shinjangdiki weziyetning muqim bolushi yalghuz shinjang üchünla emes, belki pütün memliket we pütün partiye üchünmu achquchluq mesile” dep körsetken. Shundaqla “Bu mesilini yaxshi hel qilish üchün 19 ölke we sheherning shinjanggha yardem bérishi sheklide siyaset, tür, meblegh we talant igiliri bilen temin etken.” bu jeryanda saqchilar qoshunini kéngeytish, türmiler we lagérlarni kéngeytish dégenlerge shi jinping yadroluqidiki merkiziy komitét biwaste 50 nechche milyard som (texminen sekkiz milyard amérika dolliri) meblegh hel qilip bergen؛ Uyghur diyaridiki mehbuslardin ottuz minggha yéqin kishini bingtu'en türmilirige, shuningdek chingxey, sichu'en, gensu qatarliq jaylardiki türmilerge yötkeshke yardemleshken. Jaw kéji mushu ehwallarni eslep ötkech, “Nöwettiki türmilerning we terbiyelesh merkezlirining ziyade ademge tolup kétishi we saqchilar qoshunining yétishmeywatqiliqidek bu ikki muhim mesilide biz tézdin merkezge doklat yollaymiz. Ishenchimiz kamilki buninggha lazimliq meblegh téz arida hel qilip bérilidu,” dégen.

Jaw kéji mushu ehwallarni tilgha élish bilen birge neq meydan tekshürüshi arqiliq Uyghur diyarida “Bir yilda ishni izigha sélish, ikki yilda mustehkemlesh, üch yilda da'imlashturush, besh yilda omumyüzlük muqimliq ornitish” ning ghayet zor ilgirileshke érishkenlikini, buning bilen “Deslepki mezgillerdiki dilighulluq tügitilip ishench berpa qilin'ghanliqi, netijide bash sékrétar shi jinpingning arzusi we ümidi toluq emelge ashqanliqi” ni qayta-qayta eskertken. Derweqe, kéyinki emeliyet xitay hökümti'i éytqan bu “Besh yilliq pilan” ning 2022-yili toluq orunlan'ghanliqini namayen qilip bergen. Bu heqte söz bolghanda “Komunizim qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi, doktur adryan zénz bu bayanlarning hemmisila Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning bash lahiyiligüchisi we ijrachisi shi jinping ikenlikini höjjetlik halda delilleydighanliqini tekitleydu:

“Bu höjjetler merkiziy hökümetning, jümlidin shi jinpingning shinjangdiki zor tutqun'gha qandaq qol tiqqanliqini, buningda qandaq rollarni oynighanliqini, eng addisi ularning bu ishlardin toluq xewerdar ikenlikini delillep béridu. Buningda jaw kéjining sözi alahide salmaqni teshkil qilidu. U hazirmu xitayning jama'et xewpsizlik ministiri bolup ishlewatidu. Belkim bu yil küzdiki qurultayda almashturulushi mumkin. Ene shu kishi bu ishlarda merkiziy hökümetning we shi jinpingning qoli barliqini biwaste tilgha alghan. Bu bolsa hazirgha qeder tunji qétim merkiziy hökümetning shinjangdiki zor tutqun'gha biwaste mes'ul bolghanliqini körsitidighan eng biwaste höjjettur. Yéqinda almashturuwétilgen chén chu'en'go bolsa peqet bu yolyoruqlarni ijra qilghan hemde bu ishlargha bir qolluq nazaretchi bolghan. Bulardin bashqa ottura derijilik rehberlerning we adettiki gundipaylarghiche bolghan kishilerning bu lagérlar da'iriside qandaq rol alidighanliqimu bayan qilin'ghan. Jaw kéjining sözide shi jinpingdin neqil élinip ‛bash sékrétar yéngi lagérlarni qurup lagérlarni kéngeytish hemde saqchilarni köpeytishni buyrudi. Chünki hazir lagérlargha adem solighudek yer qalmaptu‚ deydu. Uning (jaw kéji) özi bolsa béyjingdiki hökümetning nöwettiki lagirlarni idare qilishta duch kéliwatqan qiyinchiliqlardin xewerdar ikenlikini hemde terbiyelesh merkezlirini mangdurushqa lazimliq xirajetlerni hel qilip béridighanliqini tekitleydu.”

“On türlük xizmetni ‛yaxshi‚ dep bahalashqa bolidu!”

Jaw kéji bu qétimliq söhbet yighinida shu waqittiki Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chu'en'goning Uyghur diyaridiki siyasiy basturushta, bolupmu “Bash sékrétar shi jinping yadroluqidiki partiye merkiziy komitétining shinjangni idare qilish istratégiyesi hemde ijtima'iy muqimliq we uzun mezgillik eminlik berpa qilishtek bash nishanni orunlashta oynighan rehberlik roli” gha yüksek baha bergen. Jaw kéjining bayan qilishiche, chén chu'en'go merkezning özidin kütken ümidini ashurup orunlash bilen birge, on türlük xizmetni “Bijanidilliq bilen orundighan.”

Bu jehette jaw kéji alahide qilip, 2013-yillardin bashlap qaytidin otturigha chiqqan “Qattiq zerbe bérish herkiti” ni bu jehettiki eng muhim we eng utuqluq ghelibe, dep körsitidu. Bolupmu “Térorluq bolghanliki heriketke qattiq zerbe bérish, bash kötürgen haman zerbe bérish we yiltizidin qézip zerbe bérish” ning utuqluq bolghanliqini tekitlep, 2017-yilidin buyanqi bir yil ichide 20 nechche ming térorluq guruhining yoqitilghanliqini, shu sewebtin ötken 13 ayda héchqandaq “Térorluq weqesi” yüz bermigenlikini, türmilerge adem patmay qélish tarixta misli körülmigen sewiyige yetkendimu cheklik saqchi küchlirining bu jehettiki bixeterlik xizmitini yaxshi orunlap, “Chong ish chiqmasliq, otturahal ish chiqmasliq, kichik ishmu chiqmasliq” qa képillik qilghanliqini alahide teqdirligen.

Jaw kéjining bildürishiche, “Bash sékrétar shi jinpingning shinjangdiki milliy bölgünchilik idiysi diniy ashqunluqni idiyiwi asas qilghan” dégen yolyoruqi boyiche “Menbeni tazilash” xizmiti yaxshi ishlen'gen. Halbuki, xitay hökümiti éytiwatqan “Ashqunluq” we uning 75 türlük alamiti heqqidiki belgilime Uyghur we bashqa musulmanlar ammisining hemmisini “Jinayetchi” ge aylandurup qoyidighan bolsimu, jaw kéji bu jehettiki xizmetlerni “Ikki yüzlimichi” kadirlar, “Yawa axunlar” we “Üch xil küchler” ge qarshi küresh bilen oxshash bolghan “Nesebini, yiltizini, alaqisini we menbesini késip tashlash” sheklide dawam qildurushning toghra we ünümlük ikenlikini alahide eskertken.

Pütkül Uyghur diyarigha yéyilghan “Tughqan bolush” siyasitini “Xelq qelbini zich uyushturush” dep teripligen jaw kéji xitay tilining yeslidin aliy mektepkiche ortaq qollinilidighan tilgha aylandurulushini “Tötni étirap qilish” (xitay weten kimlikini étirap qilish, xitay milliy kimlikini étirap qilish, xitay medeniyitini étirap qilish, sotsiyalizim yolini étirap qilish) ni emelge ashurushning muhim kapaliti dégen. Shuningdek buning “Terbiyelesh merkezliri” diki eng muhim öginish mezmunlirining biri bolghanliqini maxtighan. Jinayet gumandarini jinayet pakitliri boyiche emes, belki sanliq melumat ambiridiki kompyutér sistémisi körsitip bergen belge boyiche tutqun qilishni “Zamaniwi pen-téxnika arqiliq % 99.9 Xeterni yüz bérishtin ilgirila bit-chit qilish” dep teripligen. Uyghur diyarida qurulghan 7628 orundiki “Xelqqe qolayliq saqchi ponkiti” ning “Xelq ammisi” gha bixeterlik tuyghusi ata qilghanliqini, Uyghur diyaridiki 5700 kilométirdin uzun bolghan dölet chégrasigha tikebnlik sim tartilip, chégra liniyesi boyidiki ammining hemkarlishishi arqiliq “Qanunsiz birmu adem chiqalmasliq, birmu adem kirelmeslik” tek weziyetning yaritilghanliqi alqishlan'ghan.

Jaw kéjining shu qétimliq xizmet tekshürishide alahide muhim nuqta bolghan ishlarning biri bingtu'enning jenubqa kéngyishige da'ir mesililer bolup, buning yéqin kelgüside bingtu'en bilen yerlikni birleshtürüshtek “Ulughwar pilan” gha ul sélish ikenlikini, buning üchün “Jenubiy shinjangdiki nopusni merkezlik elalashturush” ning muhimliqini tilgha élip, bu jehetlerde deslepki qedemde utuq qazinilghanliqini mu'eyyenleshtürgen.

Xitay hökümitining bu xildiki béyjingdin ürümchige qeder “Bir taxta shahmat” kebi ish körüshi heqqide söz bolghanda, doktur adryan zénz bu xildiki achchiq ré'alliqning we delil-ispatlarning gherb dunyasidiki we ottura-sherqtiki téximu köp hökümetlerni Uyghur diyaridiki siyasiy weziyet heqqide oylinip körüshke dewet qilishi mümkinlikini tilgha alidu: “Derweqe, biz bezi hökümetlerning bu mesilidiki meydanining özgiriwatqanliqini körmektimiz. Bu jehette gérmaniyening ipadisi alahide közge chéliqidu. Ularning iqtisad ministiri robért xabék (Robert Habeck) éniq qilip: ‛bizning xitay siyasitimiz meghlup boldi. Emdi buni özgertishning waqti keldi‚ dédi. Hazir bu xildiki pikirler gérmaniye hökümitige téximu éghir bésim peyda qiliwatidu. Bolupmu hazirqidek dunyaning diqqiti rosiye-ukra'ina urushigha merkezliship qéliwatqan bir peytte, yawropadiki chong döletlerning we yawropa ittipaqining xitay siyasitini özgertish heqqide söz qilishi ijabiy qimmetke ige. Shunga bu xil delil-ispatlar téximu köp döletlerni oyghatsa, yene bir yaqtin hélihem bazar tépiwatqan ‛bu dégen amérika hökümitining yaki merkiziy axbarat idarisining oyunliri‚ dégendek pitne-ighwalargha küchlük reddiye béreleydu. Shundaqla shinjangdiki bu mesililerning yalghuz kishilik hoquq mesilisi emes, belki bir qanuniy mesile ikenlikinimu teqezza qilidu.”

Jaw kéji shu qétimliq xizmet ziyariti jeryanida héchqandaq “Ashuruwétilgen mesile” ni bayqimighan. Shuningdek özi igelligen ehwallargha asasen Uyghur diyaridiki basturush xizmitini téximu keng sahege tedbiqlash heqqide körsetme bergen.

Bu programmining dawamigha qiziqsanglar, diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.