Zo zungtang heqiqeten qehrimanmu yaki rehimsiz jallatmu? (2)

Yeken 5-ottura mektep oqughuchilirigha xitayning en'eniwi pasonidiki kiyimler kiydürülüp, xitay edebiyati ögitilmekte. 2018-Yili öktebir.

Xitaylarning zo zungtangni ulughlash oyunliri shu derijide qizip ketkenki, uning iz basarliri axirida uning karametlirini derexlergimu tetbiqlash usulinimu oylap tapqan. Zo zungtangning buyruqi bilen tikilgen dep perez qilin'ghan derexlergimu bu teshwiqatta tégishlik wezipe bérilgen.

Ularning sözlirige asaslan'ghanda, zo zungtang qedimi yetken yerlerge özi yaxshi köridighan söget derixini tikishni telep qilghanmish. Qumul we ürümchidiki nechche yüzligen qéri söget derexliri ene shu waqittin qalghanmish. Beziler bu derexler u yerlerning menching eskerliri teripidin “Azad qilin'ghanliqi” ning belgisi süpitide tikilgen dése, yene bezi bilermenliri söget köchetlirining xunendin élip kélinip yéngi yasalghan yollarni qum buranlirining hujumidin qoghdash üchün tikilgen déyishiwatidu.

Bu riwayetlerni anglighiningizda, xuddi zu zongtang Uyghur diyarini ishghal qilishtin burun, özige xas chirayliq menzirisi we qurghaqchiliqqa chidamliq ösümlükliri bilen meshhur Uyghur élide burun söget derixi yoq idi déyishke mejburliniwatqanliqimizni hés qilimiz. Uyghur élining qedimiy derexliridin biri bolghan söget derixining ezeldinla yurtimizda ösidighanliqi, hetta bir qisim yer namliriningmu bu derex ismi bilen atalghanliqini xitay tarix matériyallirining özimu ispatlap béridu. Ulardin biri turpandiki meshhur tarixiy yer qaraghuja “Mingname. Gherbiy yurt tezkirisi” de xitayche “Liyu chéng”, “Lu chén” yaki “Liyu chén” dégen isimlar bilen xatirilen'gen. Qaraghujida söget derixining köplüki bundaq bir isimning peyda bolushigha sewebchi bolghan. Sögetning xitayche terjimisi “Liyu” bilen yasalghan yer namliri xitayning “Tangname” sidimu uchraydu.

wikipedia.org

Marshal brumhall (Marshall Broomhall) “Xitaydiki islam” we mark béll(Mark Bell) “1861-Yili we 1895-1896-yillardiki tunggan qozghilingi döliti” namliq eserliride deslepki 15 yil waqit ichide zo zungtang salghan weyranchiliqni mundaq xulasileydu: “Gensuning nopusi 15 milyondin 1 milyon'gha azaydi, . . . Musulmanlardin 3 kishidin ikkisi öltürüldi. Kilométirlarche uzunluqtiki mehelliler we étizliqlar xarabiliqqa aylandi. Munbet yerlerning köp qismi chölge aylandi”.

Eger zu zongtangning yol boyi söget derixi tikkenliki heqqidiki hékayiler rast bolsa idi, u waqitta bu tarixchilar xarabiliq sözining ornigha bostanliq yazmasmidi? eger heqiqeten qumni tizginlesh üchün derex tikken bolsa, dunxu'ang bilen qumul ariliqidiki bipayan qumluqlarda shu derexlerndin birersining qurighan gholi yaki yiltizi saqlinip qalmasmidi?!

Xitay metbu'atlirida bir tereptin uni wetenperwer qehriman dep maxtisa, yene bir tereptin yene xitay ruji'a éqimining péshiwaliridin dep teshwiq qilip, uning qatilliq jinayitini ruji'a éqimidikilerde bar dep qaralghan “Rehimdilliq” perdisi astigha yoshurghan.

Xewerde, shinjang muzéyida “Shinjang tarixi medeniyet buyumliri körgezmisi” ge qoyulghan, zo zungtangning yazghanliqi qeyt qilin'ghan bir xitayche hösnixetkimu yer bérilgen. Hösnixette méngzi (孟子) we kongji (孔伋) larning eqliye sözliridin tallan'ghan “Kechürüm”, “Aq köngüllük” we “Semimiylik” hetta “Exlaq” dégendek sözlerni öz ichige alghan ikki eqliye söz bar. Bu yaghlima sözlerning we emeliyette ipadilen'gen “Rehimsizlik”, “Saxtipezlik” we “Exlaqsizliq” larning bir ademge tewe ékenlikini tesewwur qilishmu qiyin. Zo zungtangning bu alahidiliki tebi'iy halda xitayning nöwettiki re'isi shi jinpingning bir qisim ghelite dawranglirini ésimizge salidu. Uning bir nechche yildin buyan islam dinini rujiya teriqiti bilen birleshtürüshni teshebbus qilishi buning bir misali. Uning ötken ayning 23-küni jenubiy afriqada ötküzülgen kések döletliri yighini jeryanida jenubiy afriqaning “Yultuz géziti”, “Mérkuriy géziti” we jenubiy afriqa musteqil taratqu tor békitide yollighan mexsus chaqiriqida, xitay kongzichiliq idiyesi bilen jenubiy afriqaning ubuntu idiyesining “Méhriban bolush”, “Janliqlarni asrash” heqqidiki qarashlirida oxshashliq bar dep chalwaqighanliqi we arqidinla ürümchige kélip, zulum we zorawanliq qilishni rasa tekitligenliki shi jinpingning zo zungtangni özige ülge qilip dawamlashturuwatqan ishliridin yene biri.

Zo zungtangning naheqchilikige we ziyankeshlikige uchrighan, zémini we erkinliki qolidin élin'ghan Uyghurlarning uni jallat yaki ezra'ildin perqliq bir mexluq ornida tesewwur qilalishi mumkin emes. Uyghur tarixidiki eng qabahetlik yillarning bashlinishigha sewebchi bolghan zo zungtang qaldurup ketken adaletsizlik Uyghur élide yüz bérip kéliwatqan her bir naheqchilik, rehimsizlik we ziyankeshlik ichide orun élip kéliwatidu. Téxi 1980-yillarda pütün xitay miqyasida qollinilghan tarix derslikliride déhqanlar qozghilingini rehimsizlik bilen basturghan qanxor dep tenqid qilin'ghan birining emdilikte milliy qehriman dep atilishi némidin dérek béridu? xitay hökümiti, nepriti birdinla shepqetke aylinip, bu zalimni kökke kötürüsh arqiliq zadi néme démekchi?

Xitay tarixchiliri Uyghur diyarini “Ezeldin xitayning bir parchisi” dep dawrang sélishsimu, lékin özlirining eslidinla bügünki türkiy milletlirining ejdadi hunlargha tewe bu zémin'gha miladining aldi keynide tunji qétim tajawuz qilip kirgenliki éniq bilishidu. Shu waqitta qisqa bir mezgil Uyghur élini igelliwélip, uzaq ötmey közdin yoqalghan tajawuzchilar taki tang sulalisi dewride yene bir qétim Uyghur élige bésip kirgiche Uyghur élige munasiwetlik tarixiy menbelerde alahide tilgha élinip ketmigen. Ilimni adaletsizlikning quligha aylandurghan xitay tarixchiliri ejdadlirining 751-yili talas urushida burnigha yégendin kéyin qandaq tiz kelgen bolsa, shundaq tiz uwisigha qéchip kirip ketkenlikinimu belkim untup qalmighandu?!

Shuningdin kéyin, perqliq milletlerning hökümranliqi astida yashap kelgen xitaylar, menching sulalisi dewride manjularning hökümranliqi astida 1759-yili oyrat mongghulliri bilen birliship Uyghur diyarini bésiwalghan.

1860-Yillarning bashliridin bashlap gherbiy türkistanda türki xelqlirining tajawuzchi ruslarning qolidin özini qutuldurush küreshliri kücheygen. Uyghur diyarining shimalidiki ili rayonida Uyghurlar özlirining musteqil döliti ili sultanliqini qurghan hem tajawuzchi ruslargha qarshi urush yartilighan. Uyghur diyarining jenubidiki til, örp-adet we din jehettin ortaqliqqa ige ferghane xelqi we qeshqeriye xelqi birliship, yette sheherdiki xitaylarni meghlup qilip, 1865-yili yaqub begning yétekchilikide musteqil „qeshqeriye” dölitini qurghan. Shenshi we gensudiki tungganlar qozghilip tillargha dastan qehrimanliq körsitip, shenshi we gensuni manju we xitaylardin üzül-késil azad qilghan.

Epsuski, tajawuzchi menching hökümiti xelqning bu azadliq méwisidin dawamliq huzurlinishigha tosqunluq qilghan. Hiyliger we yawuzluqta insan qélipidin chiqqan zo zungtang yerlik we chet'el bankiliridin nahayiti köp miqdarda pul qerz élip, shu dewrning eng zamaniwi qurallirini sétiwélip eskerlirini qorallandurup shenshige basturup kelgen. 1862-Yilidin 1873-yilighiche deslep shenshi kéyinche gensuda dawamlashqan urushta tunggan musulmanliridin bir nechche milyondin artuq kishi qirghin qilin'ghan. 1877-Yili zo zungtang Uyghur diyarigha tajawuz qilip kelgen. Osman impériyesining hamiyliqini qobul qilghan qeshqeriye dölitining emiri yaqub beg bashtin tartipla urushtin özini qachurup, britaniye impériyesi we osmanli impériyesige oxshash chong küchlerning menching hökümitini tosushini we mesilini diplomatiye yoli bilen hel qilishni kütken. Molla musa sayramining “Tarixi hemidi” namliq esiride bayan qilinishiche, u eskerlirining urush qilmastin, dawamliq jenubqa chékinishke buyrughan. U waqitta yüz bergen yene bir epsuslinarliq ish, qeshqeriyeni hamiyliqigha alghan osman impériyesining del mushu waqitta rusiyege qarshi hel qilghuch urush ichide boluwatqanliqi we uzaq ötmestin bu urushning osman impériyesining meghlubiyiti bilen axirlishishi boldi. Yaqub begning kéyinche Uyghurlargha qarita yürgüzgen qopal siyasiti we hessilep köpeytiwalghan baj séliqliri, qoqanliklerni etiwarlap ishlitip, ularni baj töleshtin azad qilghanliqi Uyghurlarning naraziliqini qozghimaymu qalmidi. Shu sewebtin ‍Uyghurlarmu yaqub begni yéterlik qollimidi. Uningdin bashqa eskerler arisidiki deslep iman éytip musulman bolup, hel qilghuch waqitta imanidin yéniwélip xitay eskerlirining teripige ötüwalghan saxtipez xitaylarning ziyini téximu chong bolghan.

Her xil yollar bilen ehwaldin xewer tépip turghan pursetperes liyu jintang téximu ezweylep, urush süritini tézletken. Bu waqitta zo zungtang eskerlirige “Esirlerni qetli qilish we teslim bolghanlarnimu tirik qoymasliq” dégen buyruqini chüshürgen. Uning Uyghur diyarigha salghan ziyini bu urush bilenla cheklinip qalmighan. Urushtin kéyin u Uyghur diyarining jenubiy qismidin shimali qismigha nahayiti köp sandiki ahalini mejburiy köchürüp, su menbelirini we munbet yerlerni igiliwalghan menching eskerlirige tériqchi qul qilip bergen.

Xitay hökümranliri tarixta tunji qétim otturigha chiqqan waqittin tartip melum bolghinidek, ular qoligha purset kelsila reqibliridin öch élishni, ulargha ziyan sélishni hetta tarix bétidin öchürüwétishni eqlidin chiqarmighan. Bügünki künde Uyghur diyarida xitay kompartiyesi hökümranliri yolgha qoyghan siyasetmu ularning bu rezil meqsitini ashkara körsitip turmaqta. Ular bu rehimsiz pilanining baldurraq emelge éshishigha azraq küch chiqarghan kishilirini qehrimanlirimiz dep kökke kötüridu, eger uninggha qarshi turghuchilar bolsa, undaq kishilerni eyibleydu, qarilaydu we yoqitish üchün jismaniy we rohiy rezilliklerning hemmisini ishqa salidu. Mana bu ularning “Ishni yiltizidin tüzesh” namidiki istratégiyesining emeliylishish jeryani. Ularning xitayning meshhur ishpiyoni jang chyenni ulughlishining, dunya tarixidiki eng chong qirghinchilardin biri zo zungtangni kökke kötürüshining sewebimu shu. Uyghur tarixi shexsliridin mexmud qeshqirining heykilini közdin yoqitishi, heqiqetni öz xelqige tonutqan muhemmed imin bughra we turghun almastek tarixchi alimlarning ismigha chish tirniqi bilen öch bolushining sewibimu shu.

Xitay hökümiti téz köpiyip, téz ériwatqan turaqsiz iqtisadiy bayliqining kelgüsidin endishe qilghanséri, tebi'iy bayliqi we keng munbet tupriqi bilen özini ümidlendürüwatqan Uyghur diyarining öz qolida ikenlikidin pexirlinidu. Bu ametni özige élip bergen zo zungtangdek kishilerni elwette kökke kötüridu.

Insanlar adetlen'gen tebi'iy muhitni özgertiwétish we hetta yerliklerni turmush aditige, muhit we tebi'et qarishigha muwapiq kelmeydighan shekil yaki körünüshlerge adetlinishke mejburlash ularda teswirligüsiz rohiy bésim peyda qilidu. Xitay hökümiti, Uyghurlarni xitaylargha xas bashqiche bir muhit hem körünüshlerge adetlendürüsh, yeni ularning özlirining jénigha we erkinlikige qest qilghan zo zongtangni étirap qilish arqiliq, öz milliy kimliki we milliy rohini saqlap qélishtiki berdashliq bérish küchini yoqitip özlükidin xitaylishishqa qistawatidu.

Zo zungtang sewebchi bolghan we uning qoli bilen bashlan'ghan, millet we medeniyet qirghinchiliqliri 1949-yilidin bashlap xitay kommunistik partiyesi qolida bezide küchiyip bezide ajizlap, emma üzülmestin dawamliship kéliwatidu. Xitay hökümitining jallat zo zongtangni, özige ülge qilishi uning nöwette Uyghur, qazaq we bashqa milletler üstidin yürgüzüwatqan siyasetliri, gherb démokratik döletlirining “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” ler dep tosushlirigha perwa qilmastin dawamlashturuwatqan jinayetliri, bu qirghinchiliqning bundin kéyinmu toxtap qalmaydighanliqidin dalalet bériwatidu.

Nöwette xitay hökümitining Uyghur diyarida yolgha qoyuwatqan siyasiti peqetla qirghinchiliq we qattiq qolluq qilish bilenla cheklinip qalmaywatidu. Bu, xitay hökümitining meshhur bir jallatni derslik kitablirigha kirgüzüp, gödek balilarnimu kichikidin bashlapla terbiyelep téximu köp zo zungtanglarni peyda qilish meqsitidin bashqa ish emes.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.