Zulumdin shikayet qilishning xetiri qanchilik?

Erler tutulghandin kéyin ayallar we balilargha qalghan yéza baziri. 2017-Yili qish.Ilchi, xoten.

2018-Yildin bashlap muhajirettiki Uyghurlarda muraji'etname élan qilish, kishilik hoquq organlirigha erz sunush we axbaratqa Uyghur élidiki qérindashliri körüwatqan külpetler heqqide melumat bérish qatarliq tinch qarshiliq heriketlirining peyda boluwatqanliqi melum.

Halbuki, bundaq kishilerning sani intayin az bolup, muhajirettiki mutleq köp qisim kishiler yenila sükütni tallashni “Aqilliq” dep qarimaqta iken. Ziyaretler dawamida bayqilishiche, süküttiki kishilerning asasliq endishisi Uyghur élida yashawatqan ata-ana we uruq-tughqanlirining bixeterliki iken. Zulumdin ashkara shikayet qilish rastinila Uyghur élida yashawatqan yéqin-yoruqlar üchün xeterlikmu? süküt bu xeterni azaytalamdu?

Bu so'allarning jawabini tépish üchün metbu'atlargha ashkara shikayet qilishini tallighan türkiyede yashawatqan abduraxman hesen, norwégiyede yashawatqan furqet sali'oghli we seyd'ekrem ependilerni ziyaret qilduq.

Türkiyede yashaydighan abduraxman hesen anisi we ayalining béshigha kelgen qismetlerni axbaratqa ashkarilighandin kéyin xitay hökümiti tereptin birer qorqunchluq xewer yaki tehdit kelmigen bolsimu, emma dost-buraderlirining xudüksirep yiraqlap ketkenlikini bayan qildi.

Norwégiyede yashawatqan furqet sali'oghli muhajirettiki Uyghurlarning uruq-tughqanlirining béshigha kéliwatqan külpetlerni ashkarilashni zulumni yéniklitelmisimu éghirlatmaydu dep qaraydiken. U buni héch bolmighanda qol qoshturup turghandin ewzelrek bir chiqish yoli dep qaraydiken.

Furqet sali'oghlining közitishiche, Uyghur élidiki zulumni dunyagha ashkarilighan, démokratik ellerde kishilik hoquq dawasi qilghan Uyghurlarning qérindashliri heqiqeten perez qilin'ghandek xeterge uchrap, héch bir heq-hoquq dawasigha arilashmighanlarning uchrimay qalghan ehwal mewjut emes iken. Uningche, chet'elde zulum heqqide heqni sözlesh bilen Uyghur élidiki qérindashlarning heqsiz mu'amilige uchrishi arisida muqerrer bir baghlinish yoq iken. Eksiche, Uyghur élidiki héch yerde dawasi qilinmighan, soriqi bolmighan kishilerning hayati xewp ichide bolush mumkin iken. 

Norwégiyede yashaydighan Uyghur ziyaliysi seyd'ekrem ependining qarishiche, bir kishining Uyghur élida boluwatqan zulumgha heqni sözlesh arqiliq qarshi turushi yaki süküt qilishining héch biri u kishining uruq-tughqanlirining bixeter yaki emeslikige kapalet bérelmeydiken. Uningche, muhajirettiki Uyghurlarda heqni sözligenche Uyghur élidiki yéqinlirigha heqsizliq bolidu dégen qarash eqilge we emeliyetke uyghun emes iken. Uning qarishiche, zulumdin shikayet qilishning xetiri heqqide bir yekün chiqarghili bolmighan bilen süküt qilishning xetiri her bir Uyghurni tügimes wijdan azabida qoyidiken.

Melum bolghinidek, Uyghur élida yéqinqi aylarda téximu éghirlashqan kishilik hoquq depsendichilikliri, adaletsizlikler we omumiyüzlük tutqun qilish herikiti muhajirettiki bir qisim Uyghurlarda türlük naraziliq pa'aliyetlirini meydan'gha keltürüwatqan bolup jawabkarliq tuyghusining oyghiniwatqanliqi körülmekte iken. Uyghur élidiki éghirlashqan zulum seweblik yene bir qisim Uyghurlarda Uyghur élidiki uruq-tughqanlirigha we mal-mülkige ziyan yétip qélishtin ensirep ashkara narazi bolghuchilardin qéchish ehwallirimu körülmekte iken.