Sherqi türkistan islam jumhuriyitining bash teptishi-shayarliq meshhur zat haji'elem axunum

Gerche bu isim tarixiy bayanlarda köp uchrimisimu, emma shayar xelqi hörmet bilen tilgha alidighan we chong yashtikiler éghizliridin chüshürmey hékaye qilip sözlep yüridighan qehriman bir zatning ismidur. Haji'elem axunumning esli ismi muhemmed niyaz bolup, shayarning eyni chaghdiki dangliq bayliridin biri bolghan imin axunum uyushturghan bir méhmandarchiliqta bashqilar uninggha nesihet qilip “Sili molla bolghandikin imamliqlirini qilip, qelem ishi bilen shughulliniwergen bolsila yaxshi bolar idi, elemning ishi bash kétidighan xeterlik ishtur” dégen iken. Haji'elem axunum ulargha kayip “Qelemning ishigha bir qur'an yitidu, men özümni elemge atighan hajim, néme bolsam péshanemge pütülgen teqdirdin bolsun. Bundin kéyin méni mollam, axunum, imam démey haji'elem, dep atanglar” dégen iken. Shuningdin kéyin muhemmed niyaz dégen isim haji'elem axunumgha özgirip, xelq arisida haji'elem axunum dégen isim bilen tonulghan iken.

Yuqiriqi pikrimizni delilligen abdushükür samsaq chonglardin anglighanlirini bayan qilip mundaq deydu:
-“Shayar tarix matériyalliri” da bayan qilinishiche haji'elem axunum shayar nahiyisining qaylo yézisi düshenbe baziridin bolup, 1886-yili oqumushluq bir diniy ziyaliy a'iliside dunyagha kelgen. U kichik turupla diniy bilimde kamaletke yitip, qariqur'an namigha érishkenliki üchün -1899yili öz mehellisidiki meschitke imamliqqa teklip qilin'ghan. 1903-Yili jama'etning teshebbusi bilen qeshqerge bérip xanliq medriside oqughan. 1908-Yili yurtigha qaytip kélip diniy telim-terbiye ishliri bilen shughullan'ghan. 1913-Yili mekkige hejige bérip, yurt aylinip 1916-yili qaytip kelgen we shayar nahiyiside aylinip yürüp chet'elde körgen, bilgenlirige asasen jeditchilik ma'aripini teshwiq qilghan. Emma eyni zamanda yang zingshing xelqni nadan tutush, bixudluqta qaldurush siyasitini yürgüzüwatqanliqi üchün haji'elem axunumning yéngiche ma'arip teshebbusidin qorqqan yang zingshing 1919-yili haji'elem axunumgha “Xelqni qozghilang qilishqa qutratqan” dégen betnamni artip, tutqun qilishqa buyruq chüshürgen. Buningdin aldin xewer tapqan haji'elem axunum qeshqerge qéchip ketken we u yerde yüsüp qoqen atliq bir sodiger bilen tonushup qélip, sowét ittipaqigha chiqip ketken. Chet'ellerni aylinip 1927-yili yurtigha qaytip kelgen haji'elem axunum shayargha kélipla qoralliq qozghilang qilish teshebbusini teshwiq qilishqa bashlighan. 1931‏-Yili qumulda xojaniyaz haji bashchiliqida zulumgha qarshi qozghilang bolghanliq xewirini anglighan haji'elem axunum yéqinliridin imin'axun, elabegler bilen birlikte atliq qoshun teshkillep, nahiyilik hökümetni ishghal qilidu.

Bu jeryandiki weqelerge munasiwetlik kichikkine bir weqeni anglighan abdushükür samsaq qoshumche qilip mundaq deydu:
‏-Xojaniyaz haji qoshunliri kuchagha kelgende shayar bayliridin ming tuyaqtin artuq qoy toplap, xojaniyaz hajining sowét ittipaqidin qoral sétiwélishigha hediye qilidu we özi ademliri bilen birge xojaniyaz haji qoshunigha qoshulidu. 1933-Yili qeshqerde sherqi türkistan islam jumhuriyiti qurulghanda döletning bash teptishlikige, qoshumche shayar nahiyisining hakimliqigha saylinidu. U shayarda hakim bolup turghan mezgilliride yéngiche penniy ma'aripni küchep teshwiq qilip, öz yénidin xirajet ajritip, 34 yerde yéngiche mektep achqan. Bu mezgillerde shayarning yéza igilik, soda, ma'arip we jem'iyet amanliqida zor derijide yaxshilinishlar bolghan. Xojaniyaz hajim ürümchige wezipige olturushqa mangghanda haji'elem axunum birge bérishni xalimay shayarda qélip qalghan. Kéyin xojaniyaz hajim ürümchide shing shisey teripidin qestke uchrighandin kéyin, qaytidin qoligha qoral élip qozghilang kötürüp, abduniyaz kamalning qoshunlirigha qoshulup, shing shisey we sowét qizil armiyisining birleshme qoshunigha qarshi baturlarche jeng qilidu. Abduniyaz kamal qoshunliri meghlubiyetke uchrap, abduniyaz kamal birlikte chet'elge chiqip kétish teshebbusini otturigha qoyidu. Emma haji'elem axunum abduniyaz kamalning telipini ret qilip, tarim deryasining jenubidiki chöllükte axirqi oqi tügigiche jeng qilidu. Axiri oqi tügep shing shisey eskerliri teripidin qolgha chüshidu we ürümchige apirilip türmige tashlinidu. 1943-Yilghiche shing shisey türmiside dehshetlik qiynashlarni bashtin kechürüp, wehshiylerche öltürülidu.