Tokyodiki "Sherqiy türkistan istiqlal uyushmisi" ning qurghuchisi musul haji muhitini esleymiz

Bu yil 8-ayning 19-küni, Uyghur yéngi ma'aripigha asas salghuchilardin biri bolghan meripetperwer baylardin yeni sherqiy türkistan islam jumhuriyitining mudapi'e ministiri mexmut muhitining akisi merhum musul haji muhitining tokyoda wapat bolghanliqining 71 yilliq xatire küni.

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2012-08-16

4-Nöwetlik d u q gha barghan Uyghurlar tokyodiki "Sherqiy türkistan istiqlal uyushmisi" ning qurghuchisi musul haji muhitining qebriside uning rohigha du'a qilmaqta. 2012-Yili may, tokyo.

RFA/Haji Qutluq

u0816-qutluq.mp3

Musul haji muhiti, mexsut muhiti, mexmut muhiti qatarliq töt aka-uka turpan astaniliq tereqqiyperwer baylardin bolup, musul haji muhiti 1877-yili turpan astanada tughulghan. Yeni shu yillarda musul haji muhiti turpanda rusiyidin ilghar mashina üsküne we téxnikilarni kirgüzüp tunji qétim turpanda paxta zawuti qurghan we rusiye sodigerliri bilen riqabetliship soda qiliwatqan baylardin idi. Mexmut muhitining akisi musul haji muhitining bashchiliqida 1912-yili tunji qétimda tataristanning merkizi qazandin heyder sayrani isimlik bir oqutquchini teklip qilip turpan astanada öz xirajetliri bilen yéngiche penniy mektep achqan. 1917-Yiligha kelgende ma'aripni téximu kéngeytish üchün muhibibol ependi, gulendem abitay qatarliq 6 neper oqutquchini qazandin teklip qilip turpan, guchung, chöcheklerde öz xirajetliri bilen "Mexsudiye" namida mektep échip Uyghur ma'aripigha töhpilerni qoshqan.

Musul haji muhitining qérindishi mexsut muhiti 1932-yili moskwada "Prawda" gézitidin qumulda partlighan qumul Uyghurlirining musteqilliq herikiti toghrisidiki xewerni körgendin kéyin derhal weten'ge qaytidu. Ürümchi arqiliq turpan'gha kélip yunusbeg, tahir beg, sha'ir abduxaliq Uyghur qatarliq 14 kishidin terkib tapqan teshkilat qurup, turpan astanada qozghilang kötüridu we bu teshkilatning muhim ezaliridin biri bolghan Uyghur xelqining söyümlük oghlani, ot yürek sha'ir abduxaliq Uyghur 1933-yili 3-ayning 13-küni turpanda qetli qilinidu.

1930-Yilliridiki qumul-turpan, qeshqer, xoten we aqsu wilayiti we bashqa jaylarda ewj alghan Uyghurlarning qozghilingining netijisi astida 1933-yili 11-ayning 12-küni sabit damolla bash ministir, ghojaniyaz hajim re'is, mexmut muhiti bash qomandan yeni dölet mudapi'e ministiri bolghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qeshqerde qurulidu.

Kéyinki waqitlarda, xitay-sowétlar otturisidiki ichki kélishimler arqisida bu jumhuriyet weyran qiliwitilgende, mexmut muhiti weziyetning keskinlikini bilgendin kéyin, derhal turpandiki bir karizini 400 ser altun'gha sétip. Bu 400 ser altun bilen 1937-yili 4-ayning 2-küni seperge atlinidu we keshmirge aman-ésen bir qisim ademliri bilen yétip baridu. Keshmir arqiliq hindistan'gha baridu. Bu yerde bir mezgil turghandin kéyin hej tawap qilish üchün mekkige baridu. Mekkidin qaytip kélishi bilenla hindistanda in'glizlar teripidin qolgha élinip 27 kün türmige qamilidu. Mexmut muhiti hejge bérishtin ilgiri hindistanda yüz bergen hindilarning in'glizlargha qarshi namayishigha qatniship, hindilargha "Namayishta qolunglargha kaltek élip namayish qilinglar" dégen sözi qattiq tesir qilidu we bu söz in'glizlarning quliqigha yétip qalidu. Shu sewebtin hejdin qaytip kélish bilen qolgha élinip, kéyin 3 kün ichide chégradin chéqip kétish buyruqi bilen hindistanda turalmay, kalkutadiki yaponiye soda paraxotigha olturup shangxeyge kélidu. Shangxeyde uch kün turup u yerdin kéyin yaponiyige yétip baridu. Tokyogha kélip "Sherqiy türkistan istiqlal uyushmisi" ni quridu. Bu uyushmining re'isi mexmut muhiti bolidu, xoten emiri muhemmet imin bughra yeni hezritim afghanistanda bolsimu uni mu'awin re'islikke saylaydu we bu uyushmining xirajini i'ane toplash arqiliq hel qilmaqchi bolidu. Akisi musul haji muhiti yaponiyide qepqalidu. Kéyin mexmut muhiti béyjinggha qaytip kélidu hemde 1944-yili béyjingda wapat bolidu. Yaponiyidiki qalghan ishlarni musul haji özi dawamlashturup taki 1941-yili 8-ayning 19-küni tokyoda wapat bolghan'gha qeder dawamlashturidu.

Tokyodiki bu mazarliqta musul haji muhiti we shundaqla général mexmut muhitining terjimani qeshqerlik toxti beg zade qatarliq kishiler yatqan bolup. Yaponiyidiki Uyghurlar héyt-bayram künlerde ularni eslesh yüzisidin bu mazarliqlarni yoqlap du'a-tilawet qilish bilen birge özlirining tarixtiki sherqiy türkistan islam jumhuriyitini yad étip turidu. 2012-Yili 5-ayning 14-künidin 19-künigiche dawamlashqan dunya Uyghur qurultiyining tokyodiki 4-nöwetlik qurultiyigha qatnashqan Uyghur wekiller we türkiye parlaméntining ezalirimu yighinning kün tertipi boyiche bu mazarliqni ziyaret qilghan idi.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining re'isi, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi ilham mexmut we shundaqla dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizining mu'awin re'isi doktor turmuhemmet hashim qatarliq ependiler bilen bu heqte söhbet élip barduq.

Tepsilatini yuqiridiki awaz ulinishidin anglighaysiler.