Qazaqistan slawiyan yéziqidin latinchigha köchmekchi
2013.01.09
U shimaliy we jenubiy amérika, ottura yer déngizi qirghaqliridiki döletler we afriqa hem tinch okyan memliketlirining latinchini qolliniwatqanliqini eskertip, mundaq dégen:
“Bu zamaniwiliq, téxnika, bilim we ilim tilidur. Latin yéziqi bizge pütkül alem xelqliri, dunya ilimliri we bilimliri bilen alaqe qilishimiz üchün kérek. Shunglashqa bizning yashlirimizning in'gliz tilini aktip öginiwatqanliqi nahayiti muhimdur. Ottura ewlad wekillirimu uni özleshtürüshke tirishmaqta.”
Nazarbayéf yene latin yéziqigha köchüsh üchün melum bir waqitning kéreklikini körsetti hem bu ishning peydin-pey we xatirjem élip bérilish kéreklikini étirap qildi.
Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistan medeniyet we axbarat ministirliqi til komitéti re'isining orunbasari shérubay qurmanbay oghli bu heqte öz qarashlirini otturigha qoydi.
So'al: kiril yéziqigha köchüsh üchün eng birinchi wezipe némidin ibaret dep oylaysiz?
Jawab: 20 yil boyi latin élipbesige köchüsh lazimmu yaki lazim emesmu?, paydiliqmu yaki paydiliq emesmu? dégen'ge oxshash mesilini alimlar, ziyaliylar muhakime qilip keldi. Prézidéntimiz nursultan nazarbayéfning muraji'itidin kéyin latin yéziqigha köchüshning qereli belgilinip, siyasiy qarar qobul qilindi.
Aldi bilen latin'gha qandaq köchimiz? bu xelqning ehwaligha, bizning bilim bérish sistémimizgha qandaq qilghan halette azraq tesir qilishi mumkin? dégen mesile turidu. Ikkinchidin, qazaqning tawushluq sistémisini del eks ettüridighan élipbeni tüzüsh, qéliplashturush muhim ehmiyetke ige boluwatidu. Buni emelge ashurush üchün, méning pikrimche, hökümet deslepte chong bir dölet komissiyisini qurushi lazimdur.
So'al: bu wezipini orundash qaysi sahege yaki ministirlikke yüklinishi mumkin?
Jawab: bu peqet ilim, bilim yaki bashqa birer sahening ichige kiridighan dunya emes, yaki shexslerge munasiwetlik nerse emes, belki bir jem'iyetni, memliketni öz ichige alidighan milliy mesilidur. Élipbe almashturush mesilisige jem'iyitimizning her bir ezasining alaqisi bolush shert. Shuning bilen bir qatarda bu élimizning til sahesiningla emes, belki ijtima'iy we siyasiy mesile ikenlikini eskertip turushimiz kérek. Shuning üchün dölet rehbiri bashchiliqida bilim, ilim, medeniyet, axbarat, alaqe, maliye sahelirini we ularning ministirlirini jelp qilghan halda barliqini biriktürüp, dölet komissiyisining ishini mangdurush lazim.
2025-Yilghiche yene 12 yil bar iken. Her bir yilda qandaq ishlarni emelge ashurimiz? buninggha qaysi saheler, mutexessisler jawabkar ikenlikini éniqlap, shulargha wezipe yüklishimiz lazim. Mesilen 2025-yili mektepke baridighan balilarning qolida zörür oqush qorallirining bolushi shert. Undaq bolmighan teqdirde özimizning bilim bérish sistémisigha, balilarning sapaliq bilim élishigha ziyan yetküzimiz.
Shérubay qurmanbay oghli bu ishta asasiy jawabkarliqning bilim sahesige artilidighanliqini, buningdin tashqiri yene axbarat, neshriyatchiliq saheliriningmu köp küch chiqirish lazimliqini tekitlidi. U shundaqla intérnétni mukemmel igiligen yashlarda bu mesilige qiziqish hasil qilish we latin yéziqini yaxshi bilidighan mutexessislerningmu yéterlik bolush kéreklikini eskertti.
So'al: bu meqsetni emelge ashurushta til mutexessislirige qandaq telepler qoyulmaqchi?
Jawab: til mutexessislirige qoyulidighan asasiy telep shuki, aldi bilen qazaq tawushluq sistémisini del eks ettüridighan, yeni kiril élipbesige köchkendikidek bizge hajet emes herplerni kirgüzüwalmay, özimizning tiligha teng, fonétikiliq sistémimizgha muwapiq kélidighan élipbeni ishlep chiqishimiz zörür. Bu wezipini orunlighandin kéyin imla lughitini qayta tüzüp chiqish pilani turidu.
So'al: latin yéziqigha ötüshke qarshi chiqquchilar yaki uni qollimaydighanlar barmu?
Jawab: elwette, buninggha qarshi chiqiwatqanlarmu bar. Biz yéngi élipbeni qobul qilishni peqet özimiz üchün paydiliq ish depla qarimasliqimiz lazim, belki buni tarixiy zörürlüktin, mejburluqtin tughulghan mesile, dep chüshinishimiz kérek. Xelqning yillar boyi toplighan tarixiy, medeniy, ilmiy, edebiy miraslirini bir élipbedin yene bir élipbege köchürüshning, elwette, qiyinchiliqlirimu bar. Bunimu untumasliqimiz hajet. Mesilen, 20-esirning béshida elixan bökéyxanof, exmet baytursinof bashlighan “Alash” ziyaliyliri ereb yéziqida öz emgeklirini yézip chiqti. Mana shu mirasini bügünki ewladning 80-90 pirsentining, belki uningdinmu köpining, oqush mumkinchiliki yoq. Hetta filologiye sahesidikilermu ereb yéziqida yézilghan emgeklerni paydilinalmaydu. Peqet bezi bir ereb yéziqi bilen mexsus shughullinip yürgenlar, uni bilgenler, meshiqlen'genlar buning höddisidin chiqalaydu. Xetni tonughan halettimu uni téz oqushni bilish kérek. He, buninggha waqit hajet. Shunglashqa ademler axbaratni téz, özlirige qulayliq, özliri bilidighan élipbe arqiliq élishni toghra köridu.
Élipbe almashturushqa qarshi bolushning ijtima'iy, psixologiyilik tereplirimu bar. Adem balilar baghchisigha baridu, 11 yil mektepte oquydu, andin aliy oqush ornida yene bir nechche yil oquydu, andin ishleydu. Qisqisi, ömür boyi közi ögen'gen, qoli meshiqlen'gen élipbeni bashqa bir élipbe bilen almashturush, yéngi yéziqqa köchüsh ademlerge selbiy psixologiyilik tesir yetküzidu. Biz mana mushu tereplirinimu hésabqa élishimiz lazim.
Sh. Qurmanbay oghli latin yéziqigha ötken teqdirde ilgiri ereb we kiril yéziqlirida chiqqan minglighan menbelerni yéngi élipbege köchürüshning amallirini izdesh hajetlikini körsetti. U dölet komissiyisi ezalirining latin élipbesige köchüshte her xil köz qarashta bolghanlarning béshini qoshush hajetlikini, barliq éytilghan pikirlerni, tekliplerni eqil tarazisigha sélip, chongqur analiz qilip, andin layiq qarar élish kéreklikini tekitlidi.