Shahitlarning közidin “5-Iyul qirghinchiliqi” gha qayta nezer tashlandi

Washin'gton uniwérsitétining léktori, yétiliwatqan Uyghurshunaslardin derrin baylér “5-Iyul qirghinchiliqi” ning on yilliq xatiriside élan qilghan chong hejimlik maqaliside shu qétimliq weqeni öz közi bilen körgen shahitlarning bayanliri arqiliq eyni waqittiki hadisilerge hemde buninggha uliship otturigha chiqqan ijtima'iy özgirishlerge yene bir qétim nezer tashlidi.

“‛yashawatqan murdilar‚ gha sebirler: ‛5-iyul‚ din on yil ötkende” maqalida körsitilishiche, 2009-yili 5-iyuldiki weqe Uyghurlarning tarixida zor özgirish yasighan bir kün bolghan. Uyghur diyarini xitay kompartiyisi ishghal qiliwalghan 1949-yilidin buyanqi héchqandaq weqe Uyghurlarning hayatini bu qeder özgertiwétishke qadir bolalighan emes. Aptorning bu qarashlirini u ziyaret qilghan üch shahitning bayanlirimu oxshash bolmighan nuqtidin testiqlaydu. U shu waqittiki weqelerni biwasite bashtin kechürgen mexmud, chén yé, gülnar qatarliq üch kishining mektep, kocha we olturaq rayonliridiki biwasite kechürmishlirini anglighan we sélishturghan. Uyghur, xitay we qazaq millitige mensup bu kishilerning bayanliri arqiliq u eyni waqitta ürümchide zadi néme ishlarning bolghanliqini emes, belki shu weqedin kéyinki ijtima'iy özgirishlerni diqqet nuqtisigha qoyghan.

Aptorning bu jehettiki mulahizisi Uyghur diyarida uzun mezgil hayat kechürgen xitay sha'iri shén wéyning qelimige mensup “Ürümchi: tashlanduq kariwat” namliq shé'irdiki menzire bilenmu sélishturulidu. U bu heqtiki qarashlirini hazir lagérlarning birige qamalghan, dep texmin qiliniwatqan Uyghur ziyaliyliridin perhat tursunning éytqanlirini neqil keltürüsh arqiliq bayan qilidu: xitay sha'ir shén wéy ürümchidiki jenubiy qowuqni yérusalém shehiridiki wéyling témigha oxshatqan. Chünki uning neziride Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki perq bejayiki pelestin bilen isra'iliye otturisidiki perqqe oxshash zor. 

Shahitlarning bayanlirigha qarighanda “5-Iyul weqesi” bashlan'ghanda Uyghur oqughuchilar xitayning qizil bayriqini kötürginiche namayishni bashlighan hemde xitay hökümitidin adalet telep qilghan. 7-Iyul küni xitay qoralliq saqchi küchlirining himayisidiki xitay ammisi Uyghurlarni öltürüsh üchün kochigha chiqqanda ularmu xitayning qizil bayriqini kötürüwalghan. Emma qizil bayraq kötürgen Uyghurlar qanliq basturulghan bilen, qizil bayraq kötürgen xitaylar undaq bolmighan. Aptor bu hadisini mustemlikileshtürüsh nezeriyisi arqiliq yéship bergen hemde buni “Bir qétimliq tasadipiy weqe emes, belki mustemlikileshtürüsh jeryanining muqerrer mehsuli” dep körsetken. Yeni mustemlike qilghuchilar we qilin'ghuchilar özlirining mewjutluq istratégiyisi heqqide tengla oylinishqa bashlighan.

Shahitlar birdek herbiy qorallar ishlitilgen, dep qaraydighan namayishni basturush herikitide ölgen adem sani heqqide xitay shahit chén yé “Méningche ölgen ademning sani yette minggha barsa kérek. Bashqilar (yeni xitay puqraliri) mu az dégende üch-töt ming kishi öldi, dep qaraydu. Emma hökümet bu sanni azaytip 197 adem öldi, dewatidu” dégen. Ene shu weqedin kéyin bu shahitlarning héchqaysisi u makanda dawamliq yashashqa taqiti yetmey ilgiri-kéyin bolup chet'elge chiqip kétishke mejbur bolghan. Xuddi ashu shahitlar aldin hés qilghandek Uyghur diyaridiki siyasiy weziyet barghanséri yuqiri pellige chiqip nöwette pütün dunyaning diqqiti tikilgüdek halgha yetken. U xulase süpitide xitay sha'ir shén wéyning qelimidiki “Murdilar” gha aylanmay hayat yashawatqan “Murdilar” gha sebir yaki teselli bergüdek néme barliqi heqqidiki so'algha qarita “Buninggha hazirche jawab yoq” dep jawab béridu.