Xitayning gherb dunyasidiki kwant tetqiqati Uyghur diyarini nishan qilghan

Washin'gtondin muxbirimiz eziz teyyarlidi
2023.06.13

“Gérmaniye dolqunliri” ning 13-iyundiki tekshürüsh doklatida éytilishiche, xitay hökümitining kwant (quantum) fizikisi sahesidiki tetqiqatliri aqiwette Uyghur diyaridiki siyasiy kontrolluq we qirghinchiliqqa tedbiqlan'ghan.

Doklatta éytilishiche, gérmaniyediki xéydilbérg (Heidelberg) uniwérsitéti kwant fizikisi sahesidiki bayraqdar orun bolup kelgenliktin dunya boyiche bu sahediki tetqiqatchilar eng köp yighilidighan bir jaygha aylinip qalghan. Xitay fizika alimi pen jyenwéymu shu qatarda 2003-yili awstriyediki doktorluq oqushini tamamlap bu uniwérsitétqa tetqiqatchi bolup kelgen. Bu jayda u kwant alaqisi sahesidiki tetqiqatqa qatnashqan hemde sün'iy hemrah, téléfon qatarliqlarda qollinilidighan “Yiraq ariliq bilen bixeter we muqim alaqilishish” prinsiplirini ögen'gen. Bu jeryanda u gérmaniyediki her derijilik tetqiqat orunliri, jümlidin xumbold (Humboldt) fondigha oxshash pen-téxnika jem'iyetliridin yiligha nechche yüzming yawrodin nechche milyon yawroghiche tetqiqat xirajiti alghan.

Halbuki 2008-yili pen jyenwéy yawropa ittipaqi we gérmaniyediki pen-téxnika jem'iyetlirining nechche milyon yawroluq maddiy yardimi bilen qurup chiqqan tejribixanini xitaygha yötkep ketken. 2016-Yiligha kelgende pen jyenwéyning xitay dölet mudapi'e uniwérsitéti qarmiqidiki tetqiqat guruppisi dunya boyiche tunji kwant sün'iy hemrahini boshluqqa qoyup bergen. Aridin uzun ötmey mezkur kwant fizikisi tetqiqat guruppisi bir shirket bolup qurulghan hemde shangxeyde ‍özlirining pay cheklirini bazargha salghan.

Ene shu waqitlarda ularning 2017-yili Uyghur diyarida bir tarmaq tetqiqat orni qurghanliqi, buning xitay hökümiti üchün herbiy we bixeterlik sahesi boyiche mulazimet qilghanliqi melum bolup, amérika hökümiti bu shirketni “Qara tizimlik” ke alghan. Pen jyenwéy bu heqte muxbirlargha söz qilip: “Shinjangdiki tarmaq shirketning échilghanliqidin méning xewirim yoq iken” dégen. Yél (Yale) uniwérsitétining tetqiqatchisi chéng yangyang bu heqte toxtilip: “Alliqachan herbiy rayon'gha aylinip qalghan shinjangda bundaq bir tarmaq shirketning échilishi tasadipiyliq emes. Bu jayda bundaq bir shirketning dunyagha kélishi ularning xitay dölet bixeterlik organliri bilen bekmu qoyuq alaqisi barliqini ishare qilidu” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.