Turpandiki kariz “Xitayning tarixtiki üch chong qurulush möjizisining biri” dep teshwiq qilinmaqta

Washin'gtondin muxbirimiz jewlan teyyarlidi
2024.05.17

Nechche ming yildin buyan turpan oymanliqidiki Uyghurlarning hayatliq buliqi, tériqchiliq we baghwenchilik bilen shughullinishida su menbesi bolghan kariz bügünki künde xitayning tarixta élip barghan “Büyük su qurulushi” dep tonushturulmaqta.

Xitayning ichi we sirtida belgilik tesirge ige “Axbarat géziti” taratqusi élan qilghan bir widiyoda, turpandiki kariz 2000-yildin ilgiriki xitayning xen sulalisi dewride yasalghan dep chüshendürülgen, shundaqla bu qurulush seddichin sépili we béyjing-xangju qanili bilen birlikte xitaydiki “Üch chong qedimiy qurulush” dep medhiyelen'gen.

Widiyodiki chüshendürüshte mundaq déyilgen: “Chet elliklerning ishen'güsi kelmesliki mumkin, 2000 yil burunla xitaylar kölimi nahayiti zor bolghan we ustiliq bilen layihelen'gen bir yer asti su qurulushini tamamlighan. U bolsimu shinjang turpandiki karizdur. U xen dewride yasalghan bolup, adem küchi bilen yer astidin ériq qézilghan, u tik quduq, yépiq ériq, ochuq ériq we su kölchikidin ibaret töt qisimdin teshkil tapqan؛ omumiy uzunluqi 5000 kilométirdin ashidu؛ yer astida bir-biri bilen késishidighan ériqlar 1000 din ashidu. Téxnika jehette qalaq, matériyallar kemchil bolghan qedimki dewrde ishchilarning addiy qorallar bilen bunche uzunluqtiki su qurulushini tamamlighanliqigha ademning ishen'güsi kelmeydu” .

Turpan qedimdin tartip Uyghurlar yashap kelgen tarixiy makanlardin biri bolup, 9-esirde qurulghan idiqut Uyghur xanliqi turpanni merkez qilghan. Türkologlar idiqut xanliqi teweside yashighan Uyghurlarning büyük sheher medeniyiti berpa qilghanliqi we shu zamandila yer asti su yoli we kéreksiz suni bir terep qilish yolini yasighanliqini ilgiri süridu.

Xitayning hökümet teshwiqatliri ilgiri karizni Uyghur diyarigha palan'ghan menching emeldari lin zéshü keship qilghan dep hékaye toqughan bolsa, bügünki künde “Kariz xen dewride yasalghan” dégen sepsetini kötürüp chiqmaqta. Xitay hökümiti Uyghur diyarini gherbiy xen sulalisi, yeni miladiyedin ilgiriki 60-yillardin bashlap “Xitaygha tewe bolghan” dep dawrang sélip kelgen bolsimu, emma xelq'ara ilim sahesi buni qobul qilghini yoq. 15 Yildin buyan ichki asiya bilen sherqiy asiya rayoni otturisidiki munasiwetler tarixini tetqiq qilip kéliwatqan tarixchi we xelq'ara adwokat maykil wan walt (Michael Van Walt) yéqinda radiyomizgha bergen ziyaritide, 2000 yil mabeynide Uyghur diyarida héchqachan xitayning izchil hökümranliqi bolup baqmighanliqini, peqet ötken 19 esirning axirqi charikide menching sulalisining mustemlikisige aylan'ghan bolsa, 1949-yili kommunist xitayning mustemlikisi bolup qalghanliqini ilgiri sürgenidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.