Хитайни чәкләшниң зөрүрлүки һәққидики чуқанлар күчәймәктә

Мухбиримиз әзиз
2019-10-01

Хитайниң дунядики иккинчи чоң иқтисадий қуввәт саһиби болуп қелиши билән униңға қарита қандақ истратегийә қоллиниш мәсилиси йеңиваштин америкиниң юқири қатлам әрбаблири баш қатуруватқан мәсилиләрдин бири болуп қалған. «Дипломат» журнилида елан қилинған франсис семпаниң бу һәқтики мақалисидә хитайниң әйни вақитта сабиқ совет иттипақи америкиниң асаслиқ рәқиби болуп қалғинидәк һазир америкиға әң асаслиқ рәқиб болуватқанлиқи, әмма бу рәқибни мәғлуп қилишниң тамамән мумкинлики баян қилиниду.

Вилкис университетиниң сиясәт пәнлири профессори, сиясий анализчи франсис семпа бу һәқтә гәп болғанда буниң «соғуқ уруш» дәвридин башлапла мәвҗут болуп кәлгән мәсилә икәнликини алаһидә тәкитләйду. Америка президенти җорҗ боз (чоң боз) заманисида боз һөкүмити йеңидин баш көтүрүп америкиға рәқиб болидиған дөләтниң оттуриға чиқишини тосуп қалмақчи болған. Әмма шуниңдин кейинки қолтуқ урушида саддам һүсәйин билән елишиш, балқандики сербларниң иши, униңдин кейинки әл-қаидә вә террорлуққа қарши уруш дегәнләр билән болуп кетип хитайға диққәт қилиш бир яққа ташлинип қалған. Шуниң билән 21-әсирниң ахириға кәлгәндә хитай қанат-қуйруқини түзәп рәсмий һалда америкиниң асаслиқ рәқиби болуп шәкилләнгән.

Апторниң қаришичә, зор дөләт дәриҗисигә йәткәндин кейин хитайниң зор дөләтләр қилишқа тегишлик ишларни қилиш билән әмәс, бәлки буниң әксичә йолда меңиши униң әсли маһийити болуп һесаблиниду. Мав зедоң һакимийәтни қолға алған дәврләрдила «йүз йиллиқ номусни ююш» шоари оттуриға чиққан болуп, хитай дөлити 2-дуня урушидин кейин вуҗудқа кәлгән йеңи бир империйә сүпитидә баш көтүргән. Әмма бу вақитта садда ғәрб сиясийонлири коммунистларни «демократик деһқан ислаһатчилар» дәп чүшәнгән. Шундақла америкиниң нәзиридә хитай уларниң совет иттипақиға қарши турушидики бир муһим иттипақдиши болуп қалған.

Мақалида баян қилинишичә, «соғуқ уруш» тин кейин хитай дең шявпиңниң рәһбәрликидә иқтисадий саһәни ислаһ қилған. Әмма сиясий түзүлмини қилчә өзгәртмигән. Буниң билән хитайдин «иккинчи гурбачев» чиқмиған. Иқтисадий саһәдә баш көтүргәндин кейин хитай сиясий вә һәрбий җәһәттин баш көтүрүш йолиға маңған. Буниң билән һазир һәммила кишиниң хәвири болған «хитайниң җәнубий хитай деңизидики зомигәрлики» униң һәрбий қара нийитигә, «бир бәлвағ бир йол қурулуши» болса иқтисадий җәһәттики арзусиға вәкиллик қилиштәк әндизә һасил болған. Ши җинпиң һөкүмитиму буни дунядин йошуруп йүрмигән. Буниң билән уларниң хорики өсүп, һазирқи күндә америкиға шилтиң етиш дәриҗисигә берип йәткән. Шуңа хитайни чәкләшниң барлиқ шәртлири толуқ пишип йетилгән.

Аптор бу һәқтә тохтилип: «чәкләш дегәндә бу ялғуз уруштин дерәк бәрмәйду. Гәрчә зор дөләтләрниң риқабити һәрқачан урушқа елип барсиму» дәйду һәмдә һазирқи қәдәмдә америкиниң асиядики иттипақдашлири болған японийә вә һиндистан арқилиқ буни қилишниң мумкинликини оттуриға қойиду. Шундақла америка үчүн рәқиб болуватқан хитайни чәкләшниң унчилик қийинму әмәсликини алаһидә тәкитләйду.