“әркинлик сарийи” доклати: “хитай һөкүмити дөләт һалқиған бастуруш җинайити өткүзүштә биринчи”

Америкадики нопузлуқ кишилик һоқуқ органлиридин болған әркинлик сарийиниң президенти Michael Abramowitz йиғинда сөзлимәктә. 2020-Йили 9-январ.

Америкадики хәлқара кишилик һоқуқ оргини болған “әркинлик сарийи” 4-айниң 6-күни доклат елан қилип, 2022-йилда чегра һалқиған бастуруш елип барған һөкүмәтләр вә җинайәтләрниң техиму көпәйгәнликидин мәлумат бәргән.

Доклатта көрситилишичә, хитай һөкүмити дөләт һалқиған бастурушта биринчи болуп, 2014-йилдин буян 253 қетим вәқә садир қилған; дунядики омумий бастуруш вқәлири ичидә хитайниң игилигән нисбити 30 пирсәнткә йәткән.

Бу доклатта, дунядики көплигән һөкүмәтләрниң чәт әлдики өктичиләр яки башқа пикирдикиләрни зораван вә қәбиһ васитиләр билән бесиқтурғанлиқи баян қилинған.

2014-Йилдин буян 91 дөләттә һакимийәт бешиға кәлгән 38 һөкүмәт аз дегәндә 854 қетим биваситә һалда дөләт һалқиған бастуруш җинайити өткүзгән, буниң ичидә қәстләп өлтүрүш, тутқун қилиш, думбалаш, қамаққа елиш вә чеградин қанунсиз қоғлап чиқириш қатарлиқ җинайәтләр бар икән. Хитай, түркийә, таҗикистан, русийә вә мисир һөкүмәтлири бу җинайәтләрни әң көп садир қилған дөләтләр һесаблинидикән.

Канада “уйғур һәқлирини қоғдаш қурулуши” ниң иҗраийә директори мәмәт тохти әпәнди хитайниң уйғурларға қаратқан дөләт һалқиған бастурушиниң тарихи арқа көрүнүши һәққидә қисқичә мәлумат бәрди.

RFA

“әркинлик сарийи” радийомизға йоллиған инкасида, бу органда ишләйдиған рәһбирий хадимларниң сөзлирини нәқил кәлтүргән:

“әркинлик сарийи” рәиси майкол абрамовитиз (Michael Abramowitz) мундақ дегән: “бу мәсилигә болған һушярлиқниң күчийишигә қаримай, техиму көп мустәбит һөкүмәтләр муһаҗирәттики пуқралири вә сүргүндики аһалиләрни қаттиқ контрол қилишқа урунмақта. Әң йеңи тәтқиқатлар шуни көрсәттики, дөләт һалқиған бастуруш елип кәлгән тәһдит йоқалғини йоқ. Демократик җәмийәтләр өзиниң қиммәт қаришини чоқум қоғдиши керәк”.

“әркинлик сарийи” истратегийә вә пилан тәтқиқат орниниң мудири яна гороковсикая (Yana Gorokhovskaia) мәзкур доклатни тәйярлиғучилардин бири болуп, дөләт һалқиған бастурушларниң характери һәққидә тохтилип мундақ дегән: “мустәбит һөкүмәтни тәнқидлигүчиләр мәйли мухбир яки адәттики пуқра болсун даим паракәндичилик вә зораванлиққа учрап кәлди. Бундақ мустәбит һөкүмәтләрниң дөләт ичидә мустәқил ахбаратларни қамал қилип, дөләт сиртида таратқуларниң әркинлики вә пикир әркинликини чәклишигә дуня йол қоймаслиқи керәк”.

Майкол абрамовитизниң билдүрүшичә, хитайниң дөләт һалқиған бастуруши америкағичә кеңәйгән болуп, америка дөләт мәҗлиси чоқум “дөләт һалқиған бастуруш қанун-лайиһәси” ни мақуллап, мустәбит һакимийәтләрниң бу җинайәтлиригә нуқтилиқ зәрбә бериши керәк икән. У мундақ дегән: “бизни илһамландурғини шуки, бир қанчә демократик дөләт йеқинда дөләт һалқиған бастурушларға зәрбә бериш хитабнамиси имзалиди. Бу иш сиясәт қарари чиқиридиғанларниң кишилик һоқуқ, демократийә қиммәт қариши вә дөләт хәвпсизликини қоғдашниң муһимлиқини тонуп йәткәнликини көрситиду”.

3-Айниң 30-күни, “әркинлик сарийи” ахбарат елан қилип, австралийә, германийә, косово, латвийә, литванийә, словакийә қатарлиқ дөләтләрниң америка билән бирликтә “дөләт һалқиған бастурушқа зәрбә бериш принсипии хитабнамиси” имзалиғанлиқини билдүргәниди; хитабнамидә “дөләт һалқиған бастуруш дунядики демократийә вә кишилик һоқуққа селинған тәһдиттур” дәп җакарланған болуп, һәр қандақ дөләтниң чегра атлап адәм тутуш, қорқитиш, қийнаш қилмишлириға техиму күчлүк зәрбә бериш керәклики оттуриға қоюлған.

Мәмәт тохти әпәнди “әркинлик сарийи” елан қилған бу доклатниң әһмийити һәққидә тохтилип: “биз бу доклаттин үнүмлүк пайдилинип, чәт әлләрдә яшап турупму хитайниң бесим вә тәһдитлиригә учраватқан уйғурлар үчүн әмәлий ишларни қилишимиз керәк” деди.