Ilham toxti tutqun qilin'ghanliqining 7 yilliqi munasiwiti bilen uning küresh hayati eslep ötüldi

Xitay hökümiti teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti tutqun qilinishtin ilgiri öyide muxbirlarning so'aligha jawab bermekte. 2013-Yili 4-féwral, béyjing.

Béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétining iqtisad penliri dotsénti ilham toxti, chet el taratquliri we özi qurghan “Uyghur biz” torida Uyghurlarning xitaydiki qanuniy heqlirini ashkara telep qilghanliqi üchün, 2014-yili 23-séntebir küni muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan idi. Gerche xitay da'iriliri ilham toxtini “Bölgünchilik we milli qutratquluq” bilen eyiblep, uni ömürlük qamaqqa höküm qilighan bolsimu, emma ilham toxti xelq'arada “Öz xelqi üchün barawerlik we adalet telep qilghan qehriman” dep qarilip kelmekte.

U türmige qamalghan7 yildin buyan, “Martin annalis kishilik hoquq mukapati”, “Wéymar erkinlik mukapati”, “Ruslaf xawél kishilik hoquq mukapati”, “Saxarof erkinlik mukapati” qatarliq 10 xildin artuq xelq'araliq mukapatlargha érishti. U yene 2019-yili we 2020-yilliri uda ikki qétim “Nobil tinchliq mukapati” gha namzatliqqa körsitildi. Bu 7 yildin buyan, gherb démokratik döletliride ilham toxtigha erkinlik telep qilish we uni xatirlesh pa'aliyetliri üzlüksiz dawam qilmaqta.

23-Sénttebir küni “Ilham toxti inistitoti” ning re'isi enwerjan ependining riyasetchilikide én'giliz tili we Uyghur tilida “Ilham toxti tor muhakime yighini” ötküzülgen. Én'gliz tilidiki tor muhakime yighini 23-séntebir washin'giton waqti etigen sa'et 11 din sa'et 12:30 gha qeder bir yérim sa'et dawamlashqan. Yighinida ilham toxti we Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan pa'aliyetchiler we mutexesislerdin örkesh dölet, ilshat hesen, téng byaw, kiristina, shéng shö qatarliqlar we ilham toxtining amérikadiki qizi jewher ilham söz qilghan.

Yighinda dunya Uyghur qurultiyi xitay ishliri komitétining mudiri élshat hesen aldi bilen söz nöwiti alghan. Ilshat hesen sözide ilham toxtini dunya étirap qilghan bir qehriman'gha aylandurghini del uning mustebit xitay hökümranliqi astidiki béyjingda turup, ashkara halda Uyghurlarning qanuniy heqliri we barawerlikini telep qilghan jasariti ikenlikini bildürdi.

Ilshat hesen sözide yene heqqaniyet üchün hayati bedilige küresh qilghan ilham toxtining ish-izlirini aldi bilen Uyghurlarning yéqindin tonushi, ilham toxti a'ilisining Uyghurlar üchün töligen éghir bedilining qimmitini bilishi, shundaqla ilham toxtining démokratiye, erkinlik we barawerlik üchün bergen qurbanliqining qedirlinishi kéreklikini alahide tekitlidi.

1989-Yildiki tiyen'enmén oqughuchilirining démokratiye telep qilish herkitining bashlamchiliridin biri bolghan, nöwette teywende yashawatqan örkesh dölet, ilham toxti we uning a'ilisining heqqaniyet üchün töligen bedelliri heqqide toxtaldi.

U dadisi ilham toxtidin ayrilip amérikada yigane yashashqa mejbur bolghan ilham toxtining qizi jewher ilham, nariside baliliq mezgilidila yétimchilik qismitige mehkum bolghan ilham toxtining béyjingdiki ikki oghli we bu a'ilining éghir yükini üstige yalghuz élishqa mejbur bolghan ayali güzelnurning béshigha kelgen éghir qismetlerni bayan qilip ötti.

Örkesh dölet ilham toxtini, diktator xitay hökümi'iti teripidin jazalinidighanliqini éniq bilip turup, heqqaniyet üchün sözleshke jür'et qilghan, erkinlik we démokratiye üchün barliqini béghishlighan “Erkinlik jengchisi” dep teriplidi.

Örkesh dölet yene nöwette barliq Uyghurlarning tutqun qilinish we irqiy qirghinchiliqqa uchrashtek eng musheqqetlik qismetlerni bashtin kechürüwatqanliqini bildürdi. U ilham toxtigha erkinlik telep qilish herkitini Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq weziyitini dunyagha anglitish we bu qirghinchiliqni toxtitish yolidiki küreshni bir qismi, dédi.

Yighinda yene 2019-yili ilham toxtigha yawropa ittipaqi teripidin bérilgen “Raslof xawél kishilik hoquq mukapti” we bashqa birqanche xelq'araliq mukapatlargha ilham toxtini namzat qilip körsetken xitay démokratliridin kanadadiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi shéng shö xanimmu söz qildi.

Shéng shö xanim ilham toxtining pa'aliyetlirige yüksek baha berdi. U ilham toxtining peqet Uyghurlarning qanuniy heqliri we barawerlikini ashkara telep qilghan bir qehriman bolupla qalmastin, belki yene pütkül xitay xelqige Uyghurlar uchrawatqan zulumlarni tonutushta “Köwrüklük rol oynighan shexs” hemde “Zulumgha qarshi sözliyeligen qehriman” ikenlikini tilgha aldi.

Yighinda yene nöwette amérikaning chikago uniwérsitétida tekliplik proféssor bolup ishlewatqan, ilgiri béyjingda kishilik hoquq adwokati bolghan mezgilde ilham toxti bilen yéqin alaqide bolghan téng byaw ependimu ilham toxti heqqidiki tesiratlirini bayan qilip ötti.

Téng biyaw ependi sözide ilham toxtining xitaydiki zulum we adaletsizliklerni körüp turupmu qarshi pikir bayan qilishqa jür'et qilalmighan, süküt qilish yolini tallighan xitay ziyaliliri üchünmu bir qehrimanliq ülgisini yaratti, dédi.

Yighin axirida söz nöwiti ilham toxtining qizi jewherge bérildi.

Jewher sözide awwal mezkur muhakime yighinini uyushturghan “Ilham toxti inistitoti” re'isi enwerjan ependige we yighin'gha qatnashqan mutexesislerge rexmet éytti. Andin xitay hökümitining dadisi ilham toxtini adaletsizlerche türmige qamighanliqini eyiblidi.

Jewher sözide, ilgiri xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitidin özshining xewiri bolmighanliqini, emma amérikada oqush jeryanida dadisigha erkinlik telep qilish pa'aliyetliri bilen shughulinish jeryanida dadisi ilham toxtining Uyghurlarning qanuniy heqliri üchün küresh qilghan, Uyghurlarning ehwalini pütkül xitay xelqi we dunyagha anglatqan bir Uyghur ziyaliysi ikenlikini tonup yetkenlikini bildürdi.

Jewher bundin 8 yérim yil ilgiri, yeni 2012-yili 2-ayda béyjing ayrodromida dadisi ilham toxti tunji qétim tutqun qilin'ghanda, dadisidin mejburiy ayrilip, amérikagha kelgenliki we shundin kéyinki kechmishlirini bayan qildi. Uning bildürüshiche, u bu yillarda dadisining erkinliki üchün küresh qilidighan we xitayning zulumigha uchrawatqan Uyghurlarning béshigha kelgen irqiy qirghinchiliqqa qarshi bir aktip pa'aliyetchige aylan'ghan.

Jewher sözining axirida nöwette Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrashtek eng éghir künlerni béshidin kechürüwatqanliqini bildürdi. U yene gherb démokratik döletliri hökümetlirining dadisi ilham toxtigha oxshash tutqundiki Uyghur ziyaliylirining erkinliki üchün emeliy heriketlerni kücheytishini, Uyghurlarning béshigha kelgen irqiy qirghinchiliq weziyitige jiddiy rewishte diqqet qilishi we tedbir élishi kéreklikini tekitlidi.