Qazaqistanliq mutexessisler xitayning “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy siyasiti heqqide toxtaldi

Süret, qazaqistan - xitay néfit turubisi pütüp ishqa chüshkendiki körünüsh.

Melumki, xitayning yipek yolini qaytidin güllendürüsh meqsitide élan qilghan “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy istratégiyilik programmisi yer asti menbelirining bay zapaslirigha ige yawro'asiyaning asasiy qismini öz ichige almaqchi.

Xitayning bu pilani énérgiye, transport, sana'et, yéza igiliki we bashqimu köpligen sahelerni öz ichige alghan bolup, birinchi nöwette, qoshna merkiziy asiya memliketliri bilen birlikte her xil layihelerni emelge ashurush közde tutulmaqta.

Buningdin xitay we qazaqistan qandaq payda köridu? xitay köplep meblegh séliwatqan Uyghur éli we uning ahalisige bu iqtisadiy siyaset néme béridu? xitayning mezkur istratégiyisi rusiyening yawro'asiya iqtisadiy siyasitige tesir körsitelemdu?

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq institutining yétekchi ilmiy xadimi, iqtisadchi doktor güljahan hajiyéwaning pikriche, “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy programmisi, birinchidin, köpligen sahelerge meblegh sélish arqiliq xitaygha yuqiri derijide we uzun muddetlik payda élip kélidu. Ikkinchidin, bu xitay puqralirini yéngi ish orunliri bilen teminleshke mumkinchilik yaritidu. Xitayning dölet qurulush we tömür yol kompaniyiliri merkiziy asiya we yawropa memliketliri bilen bolghan hemkarliqning hésabigha özlirining ishini téximu kéngeytidu. Üchinchidin bolsa, yipek yolining quruqluq yollirini kontrol qilish xitayning énérgiye bixeterlikini teminleydu.

G. Hajiyéwa qazaqistan toghrisida toxtilip, mundaq dédi: “Yipek yoli iqtisadiy siyasiti qazaqistanning transport we ishlepchiqirish qudritige yéngi mebleghlerning éqip kirishige élip kélidu. Bu chong layihe qoshumche ish orunlirining qurulushini teminleydu, bu öz nöwitide elning iqtisadiy ehwalini yaxshilitidu, ijtima'iy keskinlikini töwenlitidu hem siyasiy muqimliqini kücheytidu. Shuni tekitlesh kérekki, qazaqistan mezkur layihini özining iqtisadini rawajlandurush programmisigha kirgüzmekchi. Qazaqistan jumhuriyitining prézidénti nursultan nazarbayéf teripidin 2014-yili noyabirda élan qilin'ghan ‛nurluq yol‚ yéngi iqtisadiy siyaset asasiy jehettin ene shu yipek yoli iqtisadiy siyasitini rawajlandurush pilanlirigha asaslan'ghan. Shundaqla qazaqistan öz térritoriyisidiki barliq igiliklerning tereqqiyatigha 4 milyard dollar meblegh sélishqa teyyar ikenlikini bildürdi.”

Elfarabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirofning qarishiche, yipek yoli iqtisadiy siyasitining hem xitay, hem qazaqistan üchün intayin küchlük tesiri, uning hem paydisi, hem ziyini bolushi mumkin. Her bir memliket özining menpe'etini qoghdashqa tirishidu. Mubada bu siyaset qazaqistanni köpinche transport yoli süpitidila paydilan'ghan teqdirde qazaqistan üchün uning paydisidin köre ziyini köprek bolidu.

U yipek yoli iqtisadiy siyasitining Uyghur éli üchün ehmiyiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “U yerdiki chong sheherler dunyawi transportluq sistéma merkezlirige aylansa, u yerde yéngi ish orunliri, yéngi saheler peyda bolsa, yéngi zawutlar sélinsa, xelqni ish bilen teminleshke bolidu. Ikkinchidin, sh u a r zémini intayin qurghaq, ékologiyilik ehwali nazuk rayon. Shuning üchün ékologiyilik menpe'etni yaxshi oylash kérek.”

G. Hajiyéwa bu mesile heqqide toxtilip, hazirqi waqitta xitay xelq jumhuriyitide arqida qéliwatqan, lékin kélechiki zor üch rayonning, yeni Uyghur éli, gensu we tibet aptonom rayonining mewjut ikenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Melumki, sh u a r ‛asiyaning merkizi‚ we ‛xitay üchün gherbke dérize‚ bolup hésablinidu. Rayondin sherqqe qarap milyardtin oshuq adimi bar ichki bazar orunlashsa, gherbke qarap texminen shunchilik istémalchilar yashaydu. Shunglashqa x x j shinjangni yipek yolining iqtisadiy belwéghini qurush üchün muhim istratégiyilik tügün dep qaraydu.”

G. Hajiyéwaning éytishiche, yipek yoli iqtisadiy siyasiti bashqa rayonlardin ishlepchiqirish karxanilirini, xizmet körsitish sahelirini we bashqilarni Uyghur éligha köchürüsh arqiliq bu rayonning téz tereqqiy étishini teminlesh mumkin bolidu. Xitay mutexessislirining bahalishiche, 2030-yilghiche Uyghur élining ichki kirimi 43 milyard dollarni teshkil qilmaqchi.

G. Hajiyéwaning pikriche, xitayning yéngi iqtisadiy siyasiti yawro'asiya iqtisadiy ittipaqi memliketlirining transport we ishlepchiqirish qudritige yéngi mebleghlerning kirip kélishige, ittipaq ezalirining öz ‏- ara soda ishlirining küchiyishige, iqtisadning her xil sahelirining ösüshige yol achidiken. Lékin ittipaq ezaliri bu jehette xitay bilen ikki tereplimilik hemkarlishishni emes, belki ittipaqqa eza memliketler bilen öz- ara hemkarliqni birinchi orun'gha qoyushi lazimdur. U rusiyening iqtisadiy siyasiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Rusiye bir nechche yil mabeynide merkiziy asiyadiki iqtisadiy riqabetchilikte xitaygha yéngilip kéliwatidu. Rusiyening merkiziy asiya döletliri bilen bolghan tawar oboroti 2014-yili 27.8 Milyard dollarni, xitay 46 milyard dollarni teshkil qildi. Rusiyening mezkur rayon'gha salghan mebleghliri 2013-we 2014-yilliri 15 milyard bolsa, xitayning peqet qazaqistan'gha salghan meblighi 2014-yili 30 milyard dollardin élish ketti. Hazirqi waqitta xitayning merkiziy asiya memliketliri bilen bolghan iqtisadiy alaqiliri shunchilik chongqurki, xitay ularning eng muhim soda shériklirining, meblegh salghuchilirining we maliyewiy hamiylirining birige aylandi. Kélechekte ularning hemkarliqi yenimu kéngiyidu dep kütülmekte.”

Sh. Nadirof xitayning yéngi iqtisad yolining peqet rusiyegila emes, belki dunya iqtisadigha tesir yetküzüwatqanliqini körsitip, mundaq dédi: “Xitay hazir dunyada ikkinchi iqtisad. Tesir qilghanda uning hem rusiye, hem yawro'asiya üchün paydisimu, ziyinimu bar. Rusiye bu siyasetke hazirche qarshi emes. Mumkin kélechekte rusiye we xitay arisida her qandaq ziddiyetler, her türlük mesililer chiqishi éhtimal.”