Xitayning Uyghur rayonidiki amanliq tedbirliri Uyghur yekke igilikige qattiq tesir qilghan
2017.03.08
Xitay da'irilirining Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'go Uyghur éligha yötkilip kelgendin kéyin, bolupmu uning guma 14-féwral pichaqliq hujum weqesidin kéyin alghan qattiq amanliq tedbiri rayonning sayahet ishlirini aqsitip, yekke tijaretchilerning sodisigha tesir qilghan.
En'gliye “Iqtisadshunas ”zhurnilining körsitishiche, xitay da'irilirining qoralliq heywe körsitish heriketlirini élip bérishi, sheher-bazarlarda bronéwik toxtitip, mexsus ayrodromlarda élinidighan amanliq tedbirlirini hemme yerde yolgha qoyushi, bezi binalarni sim tor bilen qorshap, kirgen-chiqqan aptomobillargha qarita bomba tekshürüshi élip bérishi, sayahetchilerdiki bu rayonda ehwal éghirken, deydighan endishini kücheytiwetken.
Mezkur zhurnalning yéqinda élan qilghan maqaliside, bu weziyetning jenubiy Uyghur élidiki yerlik Uyghur yekke tijaretchilirige tesir qilghanliqi, sayahetchilerge yerlik qol sana'et mehsulatlirini satidighan yekke tijaretchiler baha chüshüp, “Soda öldi” dep shikayet qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.
Jenubiy Uyghur élining melum bir shehiridiki bir doppa dukinining xojayini radi'omizgha bergen bayanatida, yéqindin béri sodisining boshap ketkenlikini delillidi.
Dukandar: bu doppa dukini. (Bazar) ötken yilqigha qarighanda sel asta.
Muxbir: mesilen'ge, qanchilik astilighandu? sétilishini deymen'ghu?
Dukandar: sétish némisini,demsiz. Sétilishi hazir bir künige shu bir 2 tal, 3-2 tal,dégendek shundaq sétiliwatidu. Hazir mawu waqitmu nachar bolghandin kéyin. Hawamu bir kün soghuq, bir kün issiq bolghandin kéyin.
Muxbir: dukandiki kündilik sétilishini deysizghu, tordiki emes. Normal bazarda künde qanchisi sétilatti?
Dukandar: adettiki normal bazarda 5-6, 10 dégendek ashundaq sétilidu.
Uyghur rayonidiki “Kangxuy ”namliq bir sayahet shirkitining charshenbe küni radi'omizgha bildürüshiche, hazir Uyghur rayonining shimalidiki qanas, qarimay qatarliq rayonlargha sayahet qilish mesile emes. Biraq Uyghur élining jenubidiki rayonlarda sayahetchilerge alahide bixeterlik tekshürüshi yolgha qoyulidiken.
U mundaq deydu: “Bayam men éytqandek shimaldiki qanas qatarliq jaylargha sayahet qilsingiz héchqandaq mesile yoq. Biraq jenubqa sayahet qilishqa kelsek men sizge rast gepni qilishim kérek. Ürümchide héchqandaq gep yoq. Bu yer shinjangning merkizi. Biz qanasqa bérishta qarimay, kuytung yaki altaydin ötimiz. Bu yerlerdin xatirjem bolsingiz bolidu. Biraq shu jenubqa bérish mesilisige kelsek, meylisiz xoten, qeshqer, aqsugha béring, bu jaylarda meylisiz yerlik bolung, chet'ellik bolung yaki ichkirilik bolung hemmisi üchün bir mesile bar., u yerning weziyiti bir qeder jiddiy”.
Uning qeyt qilishiche, shu seweblik yolda jenubiy Uyghur rayonigha baridighan yoluchilarni köp tekshüridiken.
U: “Bu rayonning bixeterlik tekshürüshi nisbeten köprek. Mesilen, biz jenubqa aptomobil heydep barsaq belki nurghun tekshürüsh ponkitliridin ötüshimiz kérek”, dédi.
Yuqiriqi Uyghur dukandarning birdin- bir ümidi yazliq sayahet pesli yétip kelse, sodisining bir az tirilishidur. Biraq bezi xitay iqtisadshunaslirining qeyt qilishiche, weziyet mushundaq kétiwerse, Uyghur élining yazliq sayahetchilikige ümid baghlashqa bolmaydiken.
Amérikida olturushluq xitay iqtisadshunas xé chinglyen xanim mundaq deydu: “Sayahet iqtisadi mundaq mangidu, aldi bilen bu kishilerning shu jaylargha bérip, körüshini asas qilidu. Ikkinchisi, yataqxana mesilisi. Üchinchisi, shu yerning mehsulatini sétiwélish we yémek-ichmekke pul xejleshtur. Yene bir muhim xirajet, u bolsimu yerlik sayahet buyumlirini sétiwélish. Mesilen, shinjangning pichiqi. Lékin hazir sayahetchiler pichaq alalmaydighan boldi. Alghan teqdirdimu ayropilan'gha chiqarmaydu. Uningdin bashqa her xil yerlik mehsulatlar bar, emma cheklimimu xéli köp. Shunga, Uyghur rayoni sayahettin kélidighan kirimge bek ümid baghlimasliqi kérek”.
Uning körsitishiche, 5-aygha qeder sayahetchi tizimlatmisa, buningda ümid yoq iken. Xé chinglyen, “Muqimliq asasliq mesilige aylan'ghan herqandaq yerde iqtisadning tereqqiyati tesirge uchraydighanliqi”ni bildürdi.
U mundaq deydu: “Méningche bundaq waqitta shinjangning iqtisadi weziyitidin söz échilsa, uning bir netijisining bolushi natayin. Bolsa, uning muqimliq mesilisi bolidu. Bir rayonda bixeterlik bir mesilige aylan'ghan waqitta, meblegh sélish dégenlerning hemmisi cheklimige uchraydu. Hazir kételeydighan xitaylar kétiwatidu. Hökümet seperwerlikke kélip, herbir ademge 5000 som ma'ash bérip, nechche yüz saqchi qobul qilimiz, dégini turdi. Buninggha adem chiqamdu-chiqmamdu, menmu bilmeymen. Biraq bu hazirqi weziyet. Shunga, shinjangning iqtisadi qisqa waqitta ongshalmaydu. U hazirqi xeqlerni tutup qalalamdu yoq, buni bilmiduq”.
Biraq “Iqtisadshunas” zhurnilining maqaliside qeyt qilishiche, da'iriler sayahetchilik Uyghur rayonida muqimsizliqni azaytip, Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki “Ittipaqliqi” ni kücheytishni arzu qilsimu, biraq sayahettiki güllinishning Uyghurlargha héchqandaq yardimi tegmigen.
“Xitay ichki sayahetning milletler ittipaqliqini algha sürüshige ishinidu” serlewhilik bu maqalida: “Bu yerdiki qurulghan barliq binalar Uyghurlarni unchilik xosh qiliwétidighan ish emes. Pakistan'gha baridighan tash yolni yéngilash qurulushida ishlewatqan ishchilar pütünley bashqa ölkilik ishchilar. Sayahetchilikning semimiy mu'amilini algha sürüp, buning pütün shinjanggha kéngiyidighanliqigha yéterlik pakit yoq. (Xitay) sayahetchiler köp hallarda xitaylar zich olturushluq rayonlarni sayahet qilishni tallaydu. Uyghurlarni ziyaret qilidighanlar bolsa bezide meschitke kalte ishtan bilen kirip yaki qedimiy eserlerni asrash heqqidiki qa'idige sel qarap, yerlik xelqning héssiyatigha tégidu”, déyilgen.