Америкида ата-анилар балиларға бихәтәрлик тәрбийисини қандақ елип бариду?

Амәрикидики мәлум йәслидики оқутқучиниң балиларға дәрс бериватқан көрүнүши.

Йеқинқи йилларда, уйғур елида җәмийәт тәрәққиятиниң тезлишиши, нопусниң үзлүксиз көпийиши, җәмийәтниң бихәтәрликигиму зор тәсир көрситип, балиларниң һәр қайси тәрәпләрдики бихәтәрликигә даир мәсилиләрниңму еғирлаватқанлиқи мәлум. Балиларниң йоқап кетиши, балиларни нишан қилған қәбиһ вәқәләр, җинайәтләр ата-аниларға қандақ қилғанда балиларни һәқиқий қоғдап, паҗиәләрниң қайта йүз беришидин сақланғили болиду? дегән соални қойди. Ата-анилар барғанчә балиларға өзини қоғдаш җәһәттә мувапиқ тәрбийә бериш, психик сапасини йетилдүрүш савати беришкә сәл қаримаслиқ керәкликини һес қилмақта. Балиларниң бихәтәрликини қоғдаш җәһәттә нисбәтән мукәммәл қанун турғузулған америкида, ата-анилар пәрзәнтлиригә бихәтәрлик тәрбийисини қандақ елип бариду? бүгүнки программимизда буниңға верҗиния штати фаерфакс районлуқ балилар маарипиға мәсул ишханисидин, балилар бихәтәрлики мутәхәссиси алман (Mrs.Allman) Ханим җаваб бәрди, у америкиниң аилә тәрбийә қаришидики муһим амил вә тактикилардин мисал елип, ата-анилар ниң пәрзәнтлири билән балиларниң өзини қоғдаш һәққидә пикир алмаштуруши, тоғра көз қариши вә һәрикитини муәййәнләштүрүши һәққидә мәслиһәт бериду.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати балилар фонди җәмийити әнглийә комитети бултур өктәбирдә елан қилған доклатта дейилишичә, дуняда һәр бәш минутта бир бала зораванлиқ сәвәбидин өлүп кетидикән, йәнә келип көп қисми уруш болмиған районларда йүз беридикән. Униңдин башқа, пүтүн дуня миқясида балиларниң зораванлиққа учриши күнсайин юқири болмақта.

Доклатта көрситилишичә, пүтүн дуняда күнигә 340 нәпәр 20 яштин төвән яш-өсмүрләр вә балилар зораванлиққа учрап өлүп кетидикән, буниң ичидики 75% и шәхсий зораванлиқ сәвәбидин келип чиқидикән. Мәлуматларға қариғанда, әнглийәдә 7% бала зораванлиқниң зиянкәшликигә учрайдикән. Америкида болса, бултур төттин биргә йеқин қиз яш-өсмүрләр җинсий паракәндичиликкә учриған.

Йеқинқи йилларда, уйғур райони, җәмийәт бихәтәрликиниң барғанчә мурәккәплишишигә әгишип, һазир уйғур елиниму балиларниң бихәтәрликигә мунасивәтлик бу хилдики қәбиһ вәқәләрдин хали дегили болмайдиған вәзийәт шәкилләнгәнлики мәлум.

Үндидар, тор вә таратқуларда балиларниң йоқап кәткәнлик хәвәрлири кәң тарқитилип, уйғур елиниң һәр қайси чоң-кичик шәһәр, наһийә, йезиларғичә пидаийлар әтрәтлири қурулуп йоқап кәткән балиларни издәш долқуни көтүрүлди, һазирғичә торларда елан қилинған йоқап кәткән балилар асаслиқи башланғуч мәктәп йешидики балилар болуп, көпинчиси мәһәллисидә яки мәктәпкә бериш вә мәктәптин қайтиш йолида йоқап кәткән балилар. Йоқап кәткән балилар учраватқан түрлүк паҗиәләрниму нәзәрдин сақит қилишқа болмайду. Буниңдин 6 ай илгири ақсу шәһәр топлуқ йезисида 8 яшлиқ диларәниң күп-күндүздә йоқап кетиши, униң ата, аниси вә йеқинлирини зор әндишигә салған болса, 19 күн болғанда бу нарисидиниң җәситиниң өз мәһәллисидин тепилиши пүтүн йезини вәһимә ичигә алған бир зор вәқә болған иди нәтиҗидә уларни техиму қаттиқ шүркәндүргини болса бу нарисидигә җисманий вә роһий җәһәттин зораванлиқ қилип, рәһимсизләрчә қийнап өлтүргән қатилниң дәл диларәниң там қошниси болуп чиқишидур.

Диларәниң делоси басқунчилиқ, қатиллиқ дәп турғузулған. Бу нарсидиниң вәһший қатили болса 19 яшлиқ ишсиз, саватсиз бир яш болуп, бу дәл диларәниң там қошнисиниң оғли болуп чиққан иди.

Балиларниң бихәтәрликигә четишлиқ мушу хилдики қәбиһ вәқәләрниң кәйни-кәйнидин йүз бериши нурғун ата-аниларда балилиридин әнсирәш, әтрапидики муһиттин тәшвишлиниш, балилирини өйдин сиртқа чиқармаслиқ қатарлиқ роһий һаләт шәкиллинишкә башлиғанлиқи мәлум. Ата-аниларму аилидә балиларға бихәтәрлик тәрбийәси бериши, балиларниң өзини қоғдаш еңи вә иқтидарини йетилдүрүши керәкликини һес қилмақта. Балиларниң бихәтәрликигә четишлиқ қәбиһ вәқәләр, қанлиқ савақлар қандақ қилғанда, паҗиәлик ақивәтләрдин савақ елип, җиддий тәдбир қоллинип балиларни һәқиқий қоғдап, паҗиәләрниң қайта йүз беришидин сақланғили болиду дегән соални қойди.

Австралийә хәвәрләр ториниң елан қилған “җуңгода азаб-оқубәт ичидә вә йәккә-йеганә һалда йүтүп кәткән балилирини издәватқанлар”намлиқ мақалисигә асасланғанда, хитайда һәр йили тәхминән 70 миңдәк бала қанунсиз беқивелиш, әмгәк қилишқа мәҗбурлаш қатарлиқлар үчүн алдап сетиветилидиған болуп, һазир хитай йәршаридики әң чоң балиларни алдап сетиш базириға айлинип қалған. Буниңға селиштурғанда, америкида һәр йили алдап сетилидиған балиларниң сани аран 100 әтрапида икән. Америка дөләт ишлири мәһкимисиниң йиллиқ алақидар доклатида ейтилишичә, хитай “техи нопус бидикчиликини түп йилтизидин тазилаштәк әң төвән өлчәмгә омумйүзлүк әмәл қилмайдикән.”
Биз бу йәрдә җәмийәт муһитиниң начарлиқини өзгәртәлмисәкму, балиларға елип берилидиған өзини қоғдаш җәһәттики мувапиқ тәрбийә, уларниң психик сапасини йетилдүрүш савадиға һәргиз сәл қаримаслиқ керәк.

Балиларниң һәр қайси тәрәпләрдики бихәтәрлики һазир һәр бир дөләт, җәмийәт, аилә вә һәр бир киши йүксәк көңүл бөлүватқан мәсилиләрниң бири. Нөвәттә, дуняда пәқәт 41 дөләттила балиларға зораванлиқ қилмаслиқ тоғрилиқ қанун чиқирилған. Америкиму балиларниң бихәтәрлики вә һәқ һоқуқлирини қоғдашта бир қәдәр мукәммәл қанунға вә сестимиға игә дөләт. Ундақта америкида ата-анилар пәрзәнтлиригә бихәтәрлик тәрбийисини қандақ елип бариду ? буниңға верҗиния штати фаерфакс райониниң балилар маарипиға мәсул ишханисидин, балилар бихәтәрлики мутәхәссиси алман (Mrs.Allman) Җаваб бәрди.

Аилә тәрбийиси тоғрисида алман (Mrs.Allman)Ханим балиларға өзини қоғдаш тәрбийисини өзиниң бәдинини қоғдаштин башлашниң интайин муһимлиқини, бәзидә сәл қариған бу нуқтиниң әмәлийәттә балиларни хәтәрдин қоғдашниң әң алдида тәкитлинидиған асаси мәсилә икәнликини чүшәндүрүп мундақ нуқтилар бойичә тохталди.

1. Америкиниң аилә тәрбийә қаришида балиларни кичикидин тартип иззәтләш, мустәқиллиқини һөрмәт қилиш, йолуққан мәсилиләрни мустәқил бир тәрәп қилдурушни асас қилиду. Кичикидин башлап балиларниң турмушта түрлүк ишларни өзиниң һес қилған, қорққан, иккиләнгән, гуманланған, өзи учриған ишларни ата-анисиға ейтишқа, ипадиләшкә риғбәтләндүрүш,илһамландуруш, вақит аҗритип балилар билән баравәр орунда туруп параңлишиши, пикир алмаштуруши, балиларниң тоғра көз қариши вә һәрикитини муәййәнләштүрүши муһим. Шу арқилиқ гуман рәсмий мәсилигә айлиништин бурун, балилар дәхлигә, хәтәргә учраштин аввал алдини елиш мумкинчилики ашиду. Буниң үчүн, ата-ана билән бала оттурисида өз-ара сир тутмаслиқни аилиниң түзүмигә айландуруш зөрүр вә қәтий риайә қилишни тәкитләш, әгәр башқилар, йеқин уруқ-туғқан, достлар болған тәқдирдиму уларниң балилар билән ата-анисидин йошурун сир тутмаслиқи керәкликини билдүрүш керәк. Чүнки “аримиздики сир” дегән психологийилик оюн балиларға башқиларниң хупиянә зиянкәшлик қилишиниң башлиниши болуши мумкин.

2. Балиларға өзиниң җисмини қоғдашни, болупму йочун җайлириға, һәр қандақ кишиниң халиғанчә қол тәгкүзүшигә болмайдиғанлиқини ениқ билдүрүш лазим. Йеқин уруқ-туғқан, дост яки қошна болған тәқдирдиму раһәтсизләндүридиған йеқинчилиқ һәрикәтлиригә қаршилиқ көрситиши, рәт қилишқа җүрәтлик болушни өгитиши керәк.

3. Балиларға әгәр бири совғат яки у яхши көридиған нәрсиләрни бәргәндә чоқум ата-анилириниң иҗазитини елишни, җиддий бир аилә түзүми сүпитидә сиңдүрүш керәк. Әгәр гуманлиқ ят бири болса дәрһал қечишни вә варқирап ярдәм сорашни өгитиш керәк.

4. Балилар һечқандақ бир киши тәрипидин һәр қандақ сәвәб билән сөйүп яки қучақлап қоюшқа мәҗбурланмаслиқи керәк. Әгәр өзи халимиса һәтта йеқин уруқ-туғқанларғиму яқ дейиш һоқуқи барлиқини билдүрүш керәк.

5. Балиға, чоңларниң балилардин ярдәм соришиниң намувапиқ икәнлики вә өзиниңму бала болуш сүпити билән қорумиға йәткәнләргә йолни көрситиш қоюш яки бирәр йәрни издишип бериш дегәндәк чоқум ярдәм бериш мәҗбурийити йоқлуқини тәкитләш, бундақ ярдәм сориғанларни көргәндә өзиниң бихәтәрликини алдида ойлап, муһитқа вә өзиниң сәзгүсигә қарап рәт қилиши вә қутулуш чарилирини өгитиш керәк.

Алман (Mrs.Allman)Ханим, бу бәш хил өзини қоғдаш савадиниң балилар чоқум билишкә тегишлик бихәтәрлик чариси икәнликини тәкитләп, буниңға қошумчә йәнә бу хил һадисиләр вә йүз бериш еһтимали болған хәтәрләрниң алдини елишта ата-анилар аилиниң,җәмийәтниң муһитиға мас һалда мувапиқ тәрбийә елип бериши вә балиниң уни қобул қилиш әһвалиниму көзитип, тәкшүрүп муәййәнләштүрүш арқилиқ балиларниң биһудә хәтәргә яки дәхли-тәрузға учраш еһтималини әң төвән чәккә чүшүрүш үчүн тиришиш керәк дәп тәвсийә қилди.

Юқирида америкилиқларниң аилиләрдә балиларға елип баридиған бир қатар өзини қоғдаш тәрбийә усуллири тоғрисида тохталдуқ, пәрзәнт тәрбийиси гәрчә макан, заман, түзүлмә, адәт, милләт, иқлим, дин, аиливи муһит җәһәтләрдики чәклимә вә шәрт‏-шараитлар түпәйли һәр аилидә шараитиға мас һалда охшаш болмиған әнзисиниң шәкиллиниши ениқ. Лекин уйғур елида балиларниң йоқап кетиши вә уларниң бихәтәрлик мәсилилири, балиларға көңүл бөлүш, қоғдаш хизмитини күчәйтиш, қурамиға йәтмигәнләрниң қанунлуқ һоқуқ-мәнпәәтини қоғдаш аилә вә җәмийәтниң ортақ мәсулийити икәнликини, қоғдаш салмиқини ашуруп, балиларни ташлап қоюш һадисилириниң алдини елип яки азайтип, балиларниң бихәтәрлики, сағламлиқи, тәрбийилиниши қатарлиқ һоқуқ-мәнпәәтини үнүмлүк капаләткә игә қилишниң җиддий қарашқа тегишлик мәсилә икәнликини тонутмақта.