Qazaqistanliq Uyghurlar ana tilida oquydighan balilarning sanini köpeytish amallirini izdimekte

Almuta wilayitining qaraturuq yézisida ötküzülgen Uyghur tilidiki mekteplerni saqlap qélish toghrisidiki yighindin bir körünüsh. 2018-Yili 5-awghust. Qaraturuq, qazaqistan.

Uyghur tilidiki mekteplerni saqlap qélish, ana tilida bilim éliwatqan balilarning sanini köpeytish qazaqistan Uyghurlirining bügünki kündiki eng muhim mesililirining biri bolup qalmaqta. Shu meqsette bolupmu yéza yerliridiki Uyghur ahalisi, aktiplar, ziyaliylar her xil charilerni körmekte. Yéqinda Uyghurlar zich olturaqlashqan almuta wilayitining emgekchiqazaq nahiyisidiki chong yézilarning biri qaraturuqta jem bolghan Uyghurlar mushu mesililerni muhakime qildi.

Mezkur yighin'gha almuta shehiridin bir türküm ziyaliylar, shu yurtta tughulup ösken her sahe wekilliri qatnashti. Yighinni achqan chélek rayonluq Uyghur medeniyet merkizining re'isi maydin abdullayéf bügünki künde Uyghurlarni ana til we milliy ma'arip teqdiri bi'aram qiliwatqanliqini, chélek we qoram yézilirida yurt-jama'etchilik aktipliri shundaqla almuta shehiridin barghan bir türküm ziyaliylar, milletperwer zatlar we bashqilar teripidin élip bérilghan teshwiqat ishliri netijiside ana tilidiki mekteplerge, siniplargha balilirini bériwatqan ahalining köpeygenlikini ilgiri sürdi. U qaraturuq yézisidiki ehwalning xéli éghir ikenlikini éytip, bu mesilini qandaq hel qilish meqsitide yurt aktiplirini hemde bir guruppa méhmanlarni teklip qilghanliqini bildürdi. 

Méhmanlar ichide péshqedem ustaz, sabiq mektep mudiri qasim ismayilof, firansiyedin kelgen Uyghur tetqiqatchisi dilnur reyhan, Uyghur ma'aripini qollash fondining re'isi alimjan hemrayéf, sulayman demirel uniwérsitétining oqutquchisi dilnur qasimowa, dunya Uyghur ayalliri birlikining ezasi gülmerem toxtaxunowa, tijaretchi mars baratof we bashqilar boldi. Yighinda sözligüchiler milliy ma'aripning teqdiri, shu jümlidin qaraturuq yézisi awut sattarof namidiki ottura mekteptiki Uyghur siniplirining ehwali, ata-anilar we mektep kolléktip arisidiki munasiwetler, yashlar, oqush qoralliri we bashqimu mesililer heqqide öz pikirliri bilen ortaqlashti. 

Qaraturuq yézisi Uyghur medeniyet merkizining re'isi, awut sattarof namidiki ottura mektep mudirining orunbasari büwinur ghojamberdiyéwa mektepte oquwatqan 831 oqughuchining peqet 149ning Uyghur sinipida ikenlikini, emma kéyinki waqitlarda Uyghur tilidiki siniplarni toldurush ehwalining intayin jiddiyleshkenlikini, buninggha Uyghur ahalisi we aktiplirining passipliqining seweb boluwatqanliqini, ana tilida oquwatqan Uyghur balilirining bilim süpitining héch kimdin qélishmaydighanliqini hem ularning aliy oqush orunlirigha talliniwatqanliqini tekitlidi. 

Büwinur ghojamberdiyéwa radi'omiz ziyaritini qobul qilip, yézida shekillen'gen omumiy weziyetni chüshendürüp, mundaq dédi: “Toghra, bügünki uchur-mulazimet dewride millet kélechiki bolghan yashlirimiz ana tilini, qazaq tilini puxta bilgen halda rus we in'gliz tilinimu bilishi kérek. Bu dewr telipi. Biraq, hergiz ana tilini qurban qilish bedilige bashqa bir tilni öginish, uninggha étiqad qilish hamaqetliktur. Bilsek, her qandaq ademning milliy mewjutluqi uning tilining mewjutluqidin ibaret. Ana tili-millet medeniyitining mesh'ili, milletning özi. Milletning arzulirini shu milletning tilidila ipadiligili bolidu emesmu. Emdi mushu addiy nersini chüshen'güsi kelmeydighan shexsler arimizda köp, yeni ularni chette turghanlar déyishke bolidu. Ular medeniyitimizning menisige dégende k chökelmeydu, uni boyigha singdürelmeydu. Ana tiligha sus qaraydu we uni chongqur qobul qilmaydu. Ikki-üch aliy oqush orunlirida oqughini hem yuqiri ataq-unwan'gha érishkinini démise, milliy ghururi, milliy rohi we eqidisi yoq. Shunglashqa ular ana til tereqqiyatigha yatsinip qaraydu. Milliy mekteplirimizning mumkinchilik-ewzelliklirige ishenmeydu. Bu chigish mesilining yéshilish yoli yoq emes, bar. Bizche bolghanda, uninggha milletning meniwi birlikini, yeni ‛Uyghur Uyghurche sözlishi kérek‚ dégen telepni jezmen wujudqa keltürüsh we her bir Uyghur a'ilisi perzentlirini Uyghurche oqutushi shert hem Uyghur a'iliside Uyghur tilida neshr qiliniwatqan neshir-epkarlirimiz jezmen bolushi kérek, dégen teshwiqatni janlandurush arqiliq qol yetküzüshke bolidu.”

Büwinur ghojamberdiyéwa qandaq qilsa Uyghur yashlirida ana tiligha bolghan hörmet sézimlirini oyghitishqa bolidighanliqining yollirini, amallirini körsitip berdi. 

Yighinda sözge chiqqan Uyghur ma'aripini qollash fondining re'isi, filologiye penlirining doktori alimjan hemrayéf milliy ma'arip teqdirining éghir ehwalda ikenlikini, Uyghurlarning uni saqlap qalmisa, kélechekte öz kimlikidin tamamen ayrilidighanliqini, köpligen mesililerni birliship hel qilishning muhimliqini tekitlidi. Firansiyelik tetqiqatchi dilnur reyhan bolsa firansiyede Uyghur tilidin ders bérip kéliwatqanliqini, bu memlikettiki Uyghur tili teqdirining qazaqistandiki ehwalgha oxshap kétidighanliqini, millet teqdirining Uyghurlarning özining qolida ikenlikini otturigha qoydi.

Sözge chiqqan ustazlar oqush qorallirining yétishmeywatqanliqini, Uyghur tilida bilim éliwatqan balilarning aziyip, ehwal shundaqla dawam qilsa Uyghur siniplirining pütünley yépilip kétish xewpining mewjut ikenlikini, köprek ziyaliylarning, Uyghur teshkilatlirining, hamiylirining yardimige mohtaj boluwatqanliqini bildürdi.

Uyghur mektepliri üchün oqush qorallirini kim teyyarlaydu? néme üchün mektepler oqush qorallirisiz qéliwatidu? 

Biz “Atamura” neshriyati Uyghur tehriratining bashliqi malik mehemdinofqa muraji'et qilghinimizda u Uyghur tilidiki mekteplerni sapaliq oqush qoralliri bilen teminleshte bolupmu “Atamura” we “Mektep” neshriyatliridiki Uyghur tehrirati xizmetchilirining tiriship ishlewatqanliqini tekitlidi.

Malik mehemdinof yene Uyghur mekteplirige bezi oqush dersliklirining waqtida yetmeywatqanliqini chüshendürüp, mundaq dédi: “Her yili yéngi oqush yili bashlinish harpisida bizge köp adem muraji'et qilidu. Her qandaq neshriyat öz mehsulati tirazhining köp bolushigha menpe'etdar. Tirazh bolsa mektepler buyrutmisi asasida tüzülidu. Eger mektepte birer derslik yétishmise, bu ene shu mektep memuriyitining öz waqtida buyrutma bermigenlikining aqiwitidur.”

Qaraturuqta ötken yighinda qaralghan yene bir muhim mesile ana tilini, Uyghur mekteplirini teshwiq qilish mesilisidur. Biz ötkenki programmilirimizning biride mushu nahiyening qoram yézisidiki ehwalni tonushturghan iduq. Bir ay mabeynide ene shu teshwiqat ishliri qandaq netijilerni berdi? hazir qoram yézisidiki ehwal qandaq?

Qaratoruq yézisining turghuni, almuta shehiride neshr qiliniwatqan “Asiya bügün” gézitining bash muherriri, sha'ire tashgül héziyarowaning éytishiche, qoram mektipidiki Uyghur tilliq siniplarning aziyiwatqanliqidin teshwishlen'gen Uyghur ahalisi yigit béshi we medeniyet merkizi rehberlikide ötken yildin bashlap teshwiqat ishliri xéli janlandurulghan iken. U teshwiqat ishlirining yaxshi netije bergenlikini, buningda yéza aktiplirining milletperwerlikining, ittipaqliqining köpchilikke ülge bolghanliqini bildürdi.