“Uyghur tébabetchiliki muzéyi” Uyghur tébabitini saqlap qalalamdu?

Muxbirimiz gülchéhre
2017.11.02
uyghur-tebabet-ustazlar.jpg Uyghur tébabetchiliki ustazlar.
Social Media

Xitayning Uyghur élidiki taratqulirining xewer qilishiche, tunji Uyghur tébabetchilik muzéyi 24-öktebir küni xotendiki Uyghur tébabetchilik aliy téxnikomida resmiy échilghan.

Mezkur muzéyda Uyghur tébabetchilikige da'ir qedimiy kitablar orni, xitayche dora-matériyallar orni, dora yasashta ishlitilidighan eswablar orni we Uyghur tébabetchilikining tarixiy tereqqiyatini chüshendürüsh orni tesis qilin'ghan.

Xewerde déyilishiche, mezkur muzéygha Uyghur tébabetchilikige da'ir intayin qimmetlik 120 parche qedimki eser qoyulghan bolup, uningdin bashqa yene “Dölet derijilik qedimki tewerrük eserler tizimliki” ge kirgüzülgen 7 qol yazma eser bar iken.

Xewerde mezkur muzéyning échilish meqsiti chüshendürülüp: “Uyghur tébabetchilikige munasiwetlik miraslarni omumyüzlük qoghdash, échish, uningdin paydilinish we bu arqiliq Uyghur en'eniwi medeniyet xezinisi bolghan Uyghur tébabetchiliki hemde dorigerlikining shöhritini ashurush, uning tereqqiyat tarixini xelqqe tonutush,” déyilgen.

Xitay taratqulirida mezkur muzéyning Uyghur tébabetchiliki tarixidiki “Abide xaraktérlik tunji muzéy” ikenliki tilgha élin'ghan.

Uyghur tébabetchiliki sahesidikilerning inkasliri we Uyghur élidiki munasiwetlik orun we shexslerning delillishige qarighanda, Uyghur tébabetchilik kespining teqdiri barghanséri qiyinlashmatiken. Uningdin bashqa Uyghur en'eniwi dorigerlik sahesining asta-asta xitay karxanilirining qoligha ötüp kétishi arqisida buzghunchiliqqa we éghir xirisqa yüzliniwatqanliqi melum.

Undaqta, Uyghur tébabetchiliki üchün qurulghan bu “Tunji muzéy” Uyghur ti'abetchiliki yüzliniwatqan bu éghir weziyetke burulush hasil qilalamdu-yoq? xitay teshwiq qiliwatqandek bu bir abide tiklen'genlikimu? mezkur muzéyning échilishi Uyghur tébabetchilikining tereqqiyatidin endishe qilip kéliwatqan mutexesislerde qandaq inkaslar peyda qiliwatidu? bu heqte qarashlirini élish üchün ürümchidiki aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining sabiq doxturi, hazir washin'gton doxturxanisida ishlewatqan méditsina penliri doktori jür'et obul ependini ziyaret qilduq.

Jür'et ependi, xitayning Uyghur tébabetchilikining nechche ming yilliq tarixqa ige qimmetlik miras ikenlikini inkar qilalmaydighanliqini, nöwette xelq'arada xitayning Uyghurlargha yüzgüziwatqan bésim siyasetlirige qarshi inkaslar küchlük boluwatqan bir peytte “Muzéy qurduq” dégen teshwiqatni meydan'gha chiqirishining peqetla bir shekil ikenlikini otturigha qoydi.

Jür'et ependining qarishiche, esirlerdin buyan Uyghur tilini özining kespiy tili süpitide qollinip kelgen Uyghur tébabitide Uyghur tilining emeldin qaldurulushining özi Uyghur tébabitige qilin'ghan eng zor buzghunchiliq we tosqunluq iken. Uning élip kélidighan ziyanliri we eks tesirlirini bir muzéy arqiliq eslige keltürüsh mumkin emesken.

Melum bolushiche, 2013-yilidin bashlap da'iriler Uyghur tébabiti sahesidiki ata miras téwiplardin kespiy unwan we kespiy salahiyet imtihanlirini xitay til-yéziqi bilen bérishni telep qilghan. Netijide bu imtihan'gha qatnashqan mutleq köp qisim ata miras téwiplar imtihandin ötelmigen. Nurghun péshqedem Uyghur tiwépliri, mushu seweblik kespiy xizmitini dawamlashturalmighan. Uyghur tilining Uyghur tébabiti sahesidiki qanuniy orni jiddiy xirisqa duch kelgechke, Uyghur tébabetchilikining normal tereqqiyati a'éghir tosalghugha uchrighan.

Xotendiki Uyghur tébabetchiliki aliy téxnikomini püttürüp, xotendiki Uyghur tébabet doxturxanisida xizmet qilghan, hazir türkiyede kespini dawam qiliwatqan téwip elijan, xitay da'irilirining ana mektipide 10 yillar awwal qurulghan Uyghur tébabet körgezmisige “Muzéy” dégen taxtini asqandin bashqa yéngiliq hés qilmighanliqini ba'ayan qildi. U mundaq dédi: “Ezeldin Uyghurlarning Uyghur tébabiti üchün muzéy qurush arzusigha tosqunluq qilip kelgen xitay hökümitining emdilikte muzéy qurush bahaniside xelq arisida qep qalghan Uyghur tébabetchilikige da'ir qimmetlik miraslarni qézip chiqirip, uni yoq qiliwétish niyitige kelgenlikini yoq dégili bolmaydu”.

Xoten wilayetlik Uyghur tébabet doxturxanisida 10 yildin artuq wrach bolup ishligen tejribilik Uyghur téwip elijan, xitayning Uyghur tébabetchilikining tereqqiyatigha salghan buzghunchiliqliri we tosqunluqliri seweblik türkiyege chiqip kétishke mejbur bolghan iken. Elijan ependi yene Uyghurlarning Uyghur tébabetchiliki üchün muzéy qurush arzusining küchlük bolup kelgenlikini, emma da'irilerning buninggha yol qoymighanliqini, hetta ilgiri Uyghur tébabetchilikini tetqiq qilghan bir yaponluq kishining Uyghur tébabetchilikige da'ir muzéyning yoqluqidin heyran bolup, 2010-yilliri öz yénidin meblegh chiqirip, xoten shehiride muzéy qurushqa tirishqanliqini, emma qurulush pütüshke yéqin da'irilerning tosqunluqi bilen bu tunji Uyghur tébabet muzéyining emeldin qalghanliqini sözlep ötti.

Elijan ependi, “Xitay hökümiti heqiqeten Uyghur tébabetchilikini tereqqiy qildurush niyiti bolsa, eslidila bar bolghan mektep körgezmisini muzéy qilmay, resmiy muzéy salghan bolatti shundaqla qoghdash we tereqqiy qildurushqa meblegh salghan bolatti. Eksiche Uyghur tébabitini igilesh we buzghunchiliq qilishtin bashqa yol tutmaywatqan xitay hökümitining muzéy qurduq dep teshwiqat qilishi xelqte we metbu'atlarda xitay hökümitining Uyghur tébabitige qaratqan siyasitige qarshi awazlarni öchürüshni meqset qilghan,” dégen mulahizisini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.