Saqchixanilarda Uyghur ayallarning xorlashqa uchrawatqanliqi melum

Xitay hökümitining Uyghur élida, bolupmu Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubtiki üch wilayet, bir oblastta “Diniy radikalliqqa qarshi turush, esebiylikni yoqitish” dégen namlar bilen Uyghur ayallirigha mejburiy yosunda élip bériliwatqan musulmanche kiyinishni, hijablinishni cheklesh heriketliri chet'ellerdiki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrap kéliwatqan mesile. Yéqindin buyan radiyomizgha bu heqte kelgen inkaslardin, xitay hökümitining “Diniy radikalliq we esebiylikke qarshi turush” tiki esebiy charilirini ijra qilghuchilarning Uyghur qiz, ayallirining diniy étiqad erkinlikini depsende qilipla qalmay, ularni diniy radikalliq, esebiylikke baghlap tutup soraq qilish, siyasiy-idiye xizmiti ishlesh jeryanida, rohiy we jismaniy jehetlerde xorlap, her türlük zorluq-zombuluq qiliwatqanliqimu melum bolmaqta.

Xitay hökümitining yéqinqi yillarda Uyghur élidiki esebiylikke qarshi turush dégen nam bilen jenubtiki herqaysi sheher, nahiye we yézilarda türlük shekildiki basturushliri seweblik chet'ellerge chiqishqa mejbur boluwatqanlarmu az emes. Diniy esebiylikke qarshi turush, esebiylikni tügitish dégen sho'arlar astida élip bériliwatqan bu heriketler xelq'ara metbu'atlardinmu orun élip keldi we küchlük inkas qozghighan idi. Xitay hökümitining atalmish diniy radikalliq, esebiylikke qarshi turush üchün élip bériwatqan pa'aliyetlirining özi chékidin ashqan esebiylik depmu mulahize qilinmaqta. Diniy étiqadi küchlük bir a'ile bolghanliqi, dadisi saqal qoyup, anisi hésablan'ghanliqi seweblik da'irilerning toxtimastin tehdit we teqiplirige uchrighanliqtin, a'ilisidikilerning hawalisi bilen yéqinda oqush yoli bilen türkiyege kelgen bir Uyghur yash, radiyomiz bilen alaqiliship, yurtida boluwatqan zulumlarni anglitish mejburiyitim bar dep bilgenliki üchün, radiyomizgha téléfon qilghanliqini éytti. Uning déyishiche, hazir diniy jehettin teqiplesh téximu éghirlashqan. Da'iriler ilgiri Uyghur hijabliq ayallarning yüzini échishini buyrighan bolsa, emdi boyunliriningmu échip qoyushi kérekliki heqqide belgilimilerni chiqirip qattiq ijra qiliwatqan iken. Xitay hökümitining békitken kiyinish ölchimige xilap kiyin'genler bayqalghanda, ular qattiq mu'amile, tehditkila emes, kishilik heq-hoquqliri türlük shekillerde depsendichilikke uchrimaqta iken. Bu inkas qilghuchi balining saqchi aghinisidin anglishiche, türmilerde Uyghur qiz-ayallarning xorluqqa uchrishi téximu éghir bolup, ular xitay saqchilar teripidin bozek qilin'ghanda, hetta Uyghur saqchilarmu arilishalmaydighan halgha kélip qalghan.

Ayallarning adettiki solaqxanilardimu bu xil ehwallargha duchar bolidighanliqigha shahit bolghan yene bir Uyghurmu bir qanche kün aldida malayshiyadin radiyomiz bilen alaqiliship, xitay da'irilirining musulmanlarning diniy étiqad erkinlikini téximu qattiq chekleshke uruwatqanliqini, hetta qiz, ayallarning ghururigha, nomusigha tégidighanliqini, qattiq tehdit sélip jismaniy jehettinmu qiyin-qistaqlargha alidighanliqini, öz küzi bilen körgenlikini bildürdi.

Uning déyishiche, 6 ay ilgiri, téléfonida diniy mezmundiki bir süret bayqalghanliqi üchün ürümchidiki yamaliq saqchixanisida 3 künche qamap soraqqa tartilish jeryanida, bu Uyghurmu nurghun hijabliq yash Uyghur qiz, ayallarning saqchilar teripidin sörep soraqxanigha élip kirip kétilgenlikini, bir qanche sa'etlerche ularning qiyin-qistaqlargha élin'ghan awazlirining anglinip turghanliqini we axirida bu bigunah qizlarning chachliri chuwulghan, qorqup ketken bichare qiyapetlerde chiqip kétidighanliqini körüp turghan.

Uyghur élida xitay hökümiti insan iradisige xilap halda Uyghur ayallirigha élip bériliwatqan bu xil chékidin ashqan heriketler gerche inkas qilghuchilar éghzidin bizgiche yétiwatqan bolsimu, bu xil xorluqqa biwasite uchrighuchilar réjim we qorqunch hemde nomus qilghanliqi qatarliq seweblerdin derdini anglitalmay kéliwatqan bolup, bu heqte chet'ellerge chiqqan nurghun Uyghur ayallirimu bizge bu heqtiki derdini éytqan bolsimu, emma hazirche a'ilisidikilerning bixeterliki we özining yüz abruyini ghururini saqlash üchün anglatmasliqimizni ötün'gen idi.

Közetküchilerning agahlandurushiche, xitayning diniy radikalliqqa qarshi turushqa munasiwetlik chare-tedbirliri asasen yerlik tedbirler bolup, chek-chégrasi éniq ayrilmighanliqi, saqchi yaki bashqurush xadimlirining hoquq da'irisimu éniq belgilenmigenliki qatarliq sewebler bilen eslidinla qanuniy we kishilik hoquqi kapaletke ige bolmighan bu rayonda Uyghurlarning kishilik heq-hoquqlirini téximu éghir derijide depsendichilikke uchratmaqta. Bu yene mushu yosunda dawamlashsa, xitayning bashqurush tedbirlirini ijra qilghuchilar bilen awam otturisidiki toqunushni kücheytidighanliqi éniq.

Gérmaniye “Xeter astidiki xelqler teshkilati” yéqinda élan qilghan bayanatida, xitayning étiqad erkinliki arqiliq, siyasiy radikalliqning aldini élish ornigha, diniy étiqadni cheklep, Uyghurlarda konsérwatip diniy chüshenchining, diniy ashqunluqning küchiyishige ilham bériwatqanliqini ilgiri sürgen idi.

Bu heqte yene “Xeter astidiki xelqler teshkilati” ning asiya ishlar diréktori ulrix déli'us, qattiq diniy kontrolluq xitay jem'iyitige bixeterlik ata qilalmaydighanliqini bildürgen idi.