2015-Йилниң кейинки йеримида йүз бәргән тоқунушлар

Радиомиз бу йил 6-7-айлардики программилиримизда, 2015-йилниң алдинқи йеримида йүз бәргән тоқунушлар һәққидә мәлумат бәргән идуқ. Игилигән әһваллардин мәлум болушичә 2015-йилниң кейинки йеримидиму, уйғур райони вәзийити тинчсиз болған. Төвәндә 2015-йилниң кейинки йеримида йүз бәргән уйғурларға мунасивәтлик тоқунушлар вә бу вәқәләрдики өлүш-ярилиниш әһвали вә вәқә сәвәблик тутқун қилинған уйғурлар һәққидики программиниң 1-бөликини диққитиңларға сунимиз.

13-Июл шеняң шәһиридики 3 уйғурниң етип өлтүрүлүш вәқәси:

13-Июл дүшәнбә күни сақчилар лявниң өлкиси шеняң шәһиридә 3 нәпәр уйғурни етип өлтүргән.

Мәлум болушичә вәқә “шинҗаңлиқларни тәкшүрүш” намидики өй ахтурушта йүз бәргән.

Иҗтимаий таратқуларда тарқалған, шеняң шәһәрлик сақчи идарисиниң 13-июл чиқарған 26-номурлуқ қизил башлиқ һөҗҗитидин ашкарилинишичә, хитай алаһидә сақчи қисимлири елип барған, өй ахтуруш һәрикити давамида сақчилар 7 қәвәтлик бир бинадин 3 әр, 1 аял вә 3 балини өз ичигә алған 7 нәпәр уйғурни байқиған, сақчиларниң өй ичигә қалаймиқан атқан оқида 3 нәпәр уйғур нәқ мәйданда өлгән. Хотән лоп наһийилик амангүл мәттурсун исимлик 28 яшлиқ уйғур аял еғир ярилинип, дохтурханиға елип кетилгән. Хитай мәнбәлири мәзкур өйдики 3 балиниң өлүк-тириклики яки яриланған вә яриланмиғанлиқи һәққидә һечқандақ учур бәрмигән.

Иҗтимаий таратқулар арқилиқ ашкара болған мәзкур һөҗҗәттики учурларға қариғанда, шеняң шәһәрлик сақчи идарисиниң сақчилири 13-июл күни чүштин кейин шенхе аһалиләр олтурақ районини өйму-өй тинтип, өй иҗарә алған уйғурларниң бар-йоқлуқини тәкшүргән.

Иҗтимаий таратқуларда ашкариланған қизил башлиқ һөҗҗәттин мәлум болушичә, 2015-йил 6-айниң 12-күни сақчилар шеняң шәһиридин “һиҗрәт вә террорлуқ делоси” билән мунасивәтлик дәп гуман қилған 16 нәпәр уйғурни тутқун қилған. Шеняң шәһиридә 13-июл елип берилған өй ахтуруп уйғурларни тутуш оператсийәси бу йил 6-айда елип берилған “12-июн һиҗрәт делоси” ниң давами икән.

Хитай мәнбәлириниң билдүрүшичә, сақчи идариси чиқарған һөҗҗәттә мундақ дейилгән: “башлириға қара ниқаб кийгән 4 нәпәр террорчи қолидики узун пичақлирини шилтип, ғазат шоари товлап сақчиларни чанашқа урунди.”

Хитайдики иҗтимаий таратқулардики хәвәрләрдә бинадики уйғурларниң егиздин қайнақсу төкүп бирқанчә сақчини яриландурғанлиқи тилға елинған.

27-Июл венҗу шәһиридә 2 уйғурниң етиветилиш вәқәси:

27-Июл дүшәнбидики хитайниң һөкүмәт хәвәрлиридә, җеҗяң өлкисигә қарашлиқ венҗу шәһиридә 24-июл җүмә күни сәһәрдә бир “террорлуқ гуруһи” паш қилинип, “2 террорчи” ниң тутқун қилинғанлиқи, уйғурлар иҗарә елип олтурған өйдин тепилған пичақ вә қуран қатарлиқ диний китаблар мусадирә қилинғанлиқини елан қилди. Лекин бәзи учурларда венҗуда сақчилар билән уйғурлар оттурисида тоқунуш йүз берип, 2 кишиниң сақчилар тәрипидин етип өлтүрүлгәнлики хәвәр қилинған иди.

28-Июл сәйшәнбә күни радиойимизниң зияритини қобул қилған венҗу шәһәрлик сақчи идарисиниң бир хадими, “сақчилар еришкән йип учиға асасән шинҗаңлиқлар иҗаригә алған өйләрдә ахтуруш елип барди” дәп җаваб бәрди. Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит әпәнди болса, “хитай сақчилири тутқун қилған гуманлиқ кишиләр аяллар вә балилар. Аталмиш қанунсиз диний буюмлар қуран қатарлиқ ислам дининиң муқәддәс китаблири. Хитай сақчилири һәр хил баһаниләрдә хитай өлкилиридики уйғурларни тутқун қиливатиду” деди.

30-Июл үрүмчи айродром вәқәси

Иҗтимаий таратқулардин шиветсийәдики “шәрқий түркистан хәвәр мәркизи” ниң 16-авғусттики хәвиридә, 7-айниң 30-күни үрүмчи айродромида вәқә чиққанлиқи хәвәр қилинған иди. Радиомиз үрүмчи айродромиға 17-авғуст телефон қилип әһвал игилигәндә даириләр 30-июл вәқә чиққанлиқини инкар қилмиди. 17-Авғуст күни радиомиз мухбири үрүмчи айродромиға телефон қилип сақчи хадимлиридин мәзкур вәқә һәққидә мәлумат сориғинида бир нәпәр хадим вәқә һәққидә өзиниң учур бериш һоқуқи йоқлуқини ейтса; йәнә бир нәпири бу вәқәгә алақидар һәрқандақ учурни ашкарилашқа болмайдиғанлиқини вә дөләт мәхпийәтлики икәнликини ейтти, әмма һәр иккиси айродромда вәқә чиққанлиқини инкар қилмиди.

Хитай хәвәрлиридә бу вәқә һәққидә һечқандақ учур берилмигән. Әмма “ шинҗаң хәвәрләр тори” ниң 31-июлдики хәвиридә 30-июл күни үрүмчи айродромида бир қетимлиқ маневир елип берилғанлиқи хәвәр қилинған иди.

18-Сентәбир бай соған көмүр кени вәқәси:

18-Сентәбир күни ақсу бай наһийисидә көмүркан сақчи вә хоҗайинлириға һуҗум қилиш вәқәси йүз бәргән.

Радиомиз уйғур бөлүминиң 9-айниң 22-күнидики дәсләпки ениқлишида 40 әтрапида киши өлгән вә яриланғанлиқи оттуриға чиққан.

Игилигән әһваллардин мәлум болушичә, ақсу бай наһийисидә бир гуруппа уйғурлар 18-сентәбир күни йәни пәйшәнбә күни сәһәр саәт 3 мәзгилидә терәк базарниң тағ бағридики соған көмүр кан сақчилири вә кан хоҗайинлириға һуҗум қилған.

Тәвәликтики сақчи хадимлири вә аһалиләрниң ашкарилишичә, вәқәдә аз дегәндә 40 киши өлгән вә яриланған; өлгәнләрниң 5 нәпири терәк базарлиқ сақчиханиниң хадимлири икән.

Радиомиз хитай бөлүминиң игилишичә, вәқәдин кейин байда мәзкур вәқә гумандарлири һәққидә 9 киши үстидин тутуш буйруқи чиқирилған.
9-Айниң 22-күнидин 10-айғичә йәрлик даириләрдин игиләнгән мәлуматларда, қачқунларниң бир җәмәт үч аилидин 17 нәпәр киши икәнлики буларниң ичидә 4 аял вә 3 кичик бала барлиқини хәвәр қилған.

Хитай мәтбуатлири вәқә йүз берип 56 күндин кейин, йәни 11-айниң 20-күни хәвәр берип бай көмүр кан һуҗумиға четишлиқ 28 кишиниң өлтүрүлгәнликини хәвәр қилған.

“тәңритағ тори” бәргән хәвиридә, өлтүрүлгән һуҗумчилар сани 28 нәпәр, дәп елан қилди. Хәвәрдә, хитай аманлиқ күчлириниң бай көмүр кениға һуҗум қилған “террорлуқ гуруһи” ниң 28 адимини йоқатқанлиқи бир адәмниң тәслим болғанлиқи тилға елинди. Әмма “тәңритағ” ториниң хәвиридә, өлтүрүлгәнләр ичидә аял вә балиларниң бар-йоқлуқи тилға елинмиған. Хәвәрдә йәнә, бу гуруһниң 18‏-сентәбир соған көмүр кан һуҗумида 16 кан ишчисини өлтүргәнликини, 18 кишини яриландурғанлиқини илгири сүргән. Әмма илгири игилигән әһвалларда, байдики йәрлик даириләр көмүр кан һуҗумида аз дегәндә 50 адәм өлтүрүлгәнликини билдүргән иди.

Хитай җ х министирлиқи 56 күнлүк ахтуруш һәрикити арқилиқ қачқунларниң пүтүнләй йоқитилғанлиқини илгири сүргән, әмма тәпсилати һәққидә учур бәрмигән иди.
Хитай хәвәрлиридә һуҗумчилар гуруһиниң рәһбири муса тохтинияз, мәмәт әйсаниң исмини тилға алғандин башқа у гуруһтики қалған кишиләрниң кимлики һәққидә тохталмиған.