Yawropa-xitay munasiwetliri we Uyghurlar mesilisi rus tilliq metbu'atlardin orun aldi

Bir nechche kündin buyan yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetlerning köpligen dunya metbu'atlirining, shu jümlidin rus tilliq ammiwi axbarat wasitilirining qiziqarliq témilirining birige aylinip kéliwatqanliqi melum. Buninggha yéqinda yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki meblegh sélish heqqidiki yighin seweb bolghan idi. Xitayning wuxen shehiridin dunyagha taralghan korona wirusi sewebidin mezkur yighin sin körünüshi arqiliq ötküzülgen.

“Nézawisimaya gazéta”, yeni “Musteqilliq géziti” da élan qilin'ghan wladimir skosiréfning “Shi jinping yawropadiki xitaygha qarshi frontni parchilimaqta” namliq maqaliside éytilishiche, béyjing washin'gtonning heriket pilanlirigha qarshi turghan halda, yawropa ittipaqining iqtisadigha keng yol échip bérishni wede qilghaniken. Lékin buning emelge éshishigha siyasiy mesililerning jiddiylishishi, shu jümlidin xitay teripidin Uyghurlar hoquqlirining depsende qilinishi tosalghu bolghaniken. Maqalida yene éytilishiche, axirqi waqitlarda xitayning yawropa ittipaqidiki abruyi chüshüp ketken bolup, buninggha xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining qattiq eyiblinishi seweb bolghan.

Yene shu skosiréfning mezkur gézitte bérilgen “Shinjang yer sharidiki tunji reqemlik mustemlike bolmaqta” namliq maqaliside déyilishiche, xitay yawropa ittipaqi diplomatlirini Uyghur élige kélip, hemmini öz közi bilen körüsh teklipini bériwatqan bolsimu, emma yawropa ittipaqi emeldarliri xitayning bu wedilirige qet'iy ishenmeydiken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Xitay peqet anche köp bolmighan we özliri tekshürüp talliwalghan zhurnalistlar we diplomatlarning rayon'gha seper qilishigha ruxset béridu. A q sh bu seperlerning qatnashquchilirini ‛béyjingning terghibatchi qoralliri‚ dep atidi.” yeni xitay Uyghur tutqunlirini “Kespiy maharet terbiyesi” éliwatqan oqughuchilar dep körsitishke urunmaqtiken. Maqalida primakof namidiki dunya iqtisadi we xelq'ara munasiwetler instituti mudirining orunbasari aléksandir lomanofning bu heqtiki qarishi keltürülgen bolup, u öz sözide xitayning Uyghur élidiki siyasitini toluqi bilen yaqlap, xitayning Uyghur élidiki öz siyasitini we bixeterlik charilirini buningdin kéyinmu dawam qilidighanliqini bildürgen.

Igilishimizche, yéqindin buyan amérika xitayning Uyghurlarni mejburiy ishlitish bedilige kelgen bir munche mehsulatlirini barliq tamozhnilarda tutup qélishqa kirishken iken. Mezkur mehsulatlar ichide toqumichiliq mehsulatlirimu bolup, paxta ishlepchiqirish Uyghur élidiki yétekchi igiliklerning biriken.

“Izwéstiya” gézitide élan qilin'ghan nataliya portyakowaning “Kiyimni tashla: a q sh shinjangdin kelgen paxta importini men'i qilishi mumkin” namliq maqaliside éytilishiche, axirqi waqitlarda amérikaning Uyghur élidiki kishilik hoquqlarning buzulushigha naraziliq bildürüshi arqisida bir qatar xelq'ara kiyim ishlepchiqirish karxaniliri Uyghur élidiki fabrikalar bilen bolghan hemkarliqini chekleshke kirishkeniken. Maqalide yene xitay tashqi ishlar ministirining yawropa we amérikaning bu mesilide birlikke kélishige tosalghuluq qilish meqsitide yawropagha barghanliqi tilgha élin'ghan. Chünki xitayning atalmish “Terbiyelesh” lagérlirida milyon'gha yéqin Uyghur we bashqimu az sanliq milletlerning tutup turuwatqanliqi dunyagha ashkara bolghan.

Yawropa döletliri xitay bilen bolghan munasiwetliride birlikke kélishi mumkinmu?

Radiyomiz ziyaritini qilghan qirghizistanliq siyasetshunas adil turduqulof ependi yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetlerning bügünki künde nuqtiliq mesililerning birige aylan'ghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Men oylaymenki, yawropa ittipaqi xitayning Uyghur we bashqimu az sanliq milletlerni mejburiy qul emgikige salghanliqini eyibligenliki éniq. Lékin yene bir mesile, yawropa ittipaqi amérika qoshma shtatliri we bashqimu musteqil memliketlerge oxshashla öz aldigha tashqi siyaset élip bériwatidu. Yene kélip, yawropa döletlirining her birining öz aldigha tutqan tashqi siyasiti mewjut. Yene bir tereptin, bu mezkur memliketler iqtisadining axirqi waqitlarda töwenlep kétishige baghliq boluwatidu. Bolupmu yawropa ittipaqi dunyagha tarighan korona wirusi sewebidin xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqidin pütünley bash tartishi mumkin emes, dep oylaymen.”

Undaqta, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetlerdin Uyghurlar néme kütidu?

Qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining pikriche, yawropa ittipaqi en'eniwi démokratiyini, kishilik hoquqni hörmetleydighan we himaye qilidighan 27 dölettin ibaret ittipaq bolsa, xitay hakimmutleq we diktator sistéma iken.

U mundaq dédi: “Amérikaning hazirqi meqsiti xitaygha qarshi bir ittipaqdash sep qurush. Xitayning meqsiti amérika bilen yawropa ittipaqi arisida birlik sep qurghuzmasliq, yeni özining ‛bir yol, bir belwagh‚ istratégiyesi da'irisidiki iqtisadiy menpe'etini ilgiri sürüsh. Mushu weziyette dunya Uyghur qurultiyi yawropada nahayiti köp namayishlarni ötküzdi. Uchrishish jeryanida yawropa ittipaqi tunji qétim xitayni eyiblep, ikki muhim mesilini otturigha qoydi. Uyghurlarning kishilik hoquqining xitay teripidin qattiq depsende qiliniwatqanliqi otturigha qoyuldi. Ikkinchidin, musteqil tekshürüsh guruppisini ewetip, shularni pütünley özliri tekshürüp chiqishigha yol qoyushni telep qildi.”

Qehriman ghojamberdi bu jehette yawropa ittipaqining xitaygha qarshi amérikani qollap-quwwetlep, amérika qoyuwatqan émbargolargha qoshulup, öziningmu xitaygha qarshi iqtisadiy, siyasiy émbargolarni qoyushi Uyghurlar üchün muhimken. Yene bir tereptin, yawropa ittipaqi kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyghan bolsa, emdi ikkinchi qedemde xitayning Uyghurlargha qaratqan millet süpitide yoqitish siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishimu bek muhimken.

Uchurlardin melum bolushiche, 14-séntebir küni yawropa ittipaqi xitay da'iriliridin Uyghurlarning kishilik hoquqliri depsende qiliniwatqan Uyghur diyarida musteqil tekshürüsh élip bérishni telep qilghaniken. Buningdin tashqiri yene yawropa ittipaqi xongkong mesilisidiki endishilirinimu bildürgen iken.