Uyghurlar diyaridiki “Amanliq” tedbirliri we zoriyiwatqan wehime

“Térrorluq” we “Esebiylik” ke qarshi turush namida Uyghurlar diyarida jiddiy kéngiyiwatqan “Amanliq” tedbirlirining Uyghurlar diyaridiki kishilerning eqelliy kündilik hayatighimu “Siyasiy” liqning tamghisini bésiwatqanliqi kishilerning diqqitini qozghashqa bashlidi. Chet'el muxbirlirining emeliy tekshürüsh pa'aliyetliri asasida yézilghan melumatlar bolsa bu ehwalni oxshash bolmighan nuqtilardin yorutmaqta. “Pul-mu'amile waqti” gézitide élan qilin'ghan émiliy féng imzasidiki maqale ene shu xil yazmilarning biri hésablinidu.

Tarixshunaslarning yazmilirida qeyt qilinishiche, qedimdin buyan sherq bilen gherb otturisidiki medeniyet alaqiside köwrüklük rolini oynap kelgen “Yipek yoli” ning Uyghurlar diyaridin ötidighan böliki herqachan tashqi dunyagha özining hemmila sahede échiwétilgen alahidiliki bilen tonulup kelgen. Halbuki, bügünki künde mezkur rayonning xitay hökümiti ijra qiliwatqan qattiq qolluq “Amanliq” tedbirliri ichide qatmu-qat iskenjide tipirlawatqanliqi melum bolushqa bashlidi.

“Pul-mu'amile waqti” gézitining muxbiri émiliy féng özining qeshqerde körgen we anglighanlirini 13-noyabir küni maqale sheklide élan qildi. U maqaliside xitay da'iriliri “Térrorluq tehditlirining aldini élish” dégen namda omumlashturuwatqan “Amanliq” tedbirlirining bu jaydiki xelqning turmushini qaysi derijide palech haletke chüshürüp qoyghanliqini tepsiliy bayan qildi.

Maqalida körsitilishiche, Uyghurlar diyarigha chén chu'en'go partiye sékrétari bolup yötkilip kelgendin buyan otturigha chiqqan eng zor özgirish saqchilar qoshunining shiddet bilen zoriyishi hemde “Amanliq” üchün közitish apparatlirining köplep ornitilishi bolghan. Melum bolushiche Uyghurlar diyarining herqaysi jaylirida birnechche yüz métirda birdin sélin'ghan saqchi ponkitlirining sani 7300 din ashqan, jay-jaylargha ornitilghan közitish apparatlirining sani bolsa hazir pütkül en'gliye tewesidiki közitish apparatlirining omumi sanining yette hessisige yetken. Awstraliyediki latrob uniwérsitétining proféssori jéymis léybold bu heqte ziyaritimizni qobul qilip bu halni ushtumtut bashlan'ghan, déyishtin köre uni ilgiriki siyasetlerning dawami dep qarashning bir'az mentiqliq bolidighanliqini körsetti. U bu heqte mundaq dédi: “Méningche bu siyasetler emeliyette jang chünshyen dewridila bashlinip bolghan, emdilikte bolsa chén chu'en'goning bashlamchiliqida téximu yuqiri pellige chiqmaqta. Méning bu yerde alahide tekitlimekchi bolghinim bu siyasetlerning hazir izchil dawam qiliwatqanliqidur. Méningche ilgiriki siyasetlerni özgirishke yüz tutti dégendin köre ularni hazir téximu sijil dawamlishiwatidu, déyish bir'az aqilaniraq bolsa kérek. Chünki hazirqi köpligen ré'alliq chén chu'en'goning bar zéhnini yighip ‛amanliq‚ xizmitini pütkül shinjang jem'iyitidiki eng roshen hadisige aylanduruwatqanliqini körsetmekte.”

Uyghurlar diyarida birnechche ayliq neq meydan tekshürüshi bilen meshghul bolghan amérikaliq dokturant darén beylér bu heqte söz qilip, “Hazir jenubiy shinjang rayonidiki kontrolluq tedbirlirining qattiqliqidin pütkül rayonni üsti ochuq türmige aylinip qalghandek hés qilisiz” dégen. Proféssor jéymis léybold bu heqte toxtilip, chén chu'en'go Uyghurlar diyarida partiye sékrétari bolghandin kéyin pütün zéhnini “Amanliq” qa qaratqanliqini tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi: “Shundaq. Bu yerde méning démekchi bolghinim xuddi sizning xewiringiz bolghinidek jang chünshyen (2009-yilidiki) ürümchi weqesidin kéyin otturigha chiqqan tolimu malimanchiliq bir weziyette hoquqni ötküzüwalghan. Emma u özidin ilgiriki wang léchu'en'ge qarighanda yumshaqraq bolghan siyasetlerni yolgha qoydi. Bu qarishimning qaysi derijide toghra ikenlikini hazirche bir yaqqa qoyup turayli. Jang chünshyen hoquqni qolgha alghandin kéyin héch bolmighanda iqtisadiy tereqqiyat bilen muqimliqqa barawer zéhin qoyghan, dések xatalashmaymiz. Emma chén chu'en'go shinjanggha partiye sékrétari bolup yötkilip kelgen birinchi yilila ‛amanliq‚ni tereqqiyatning üstige qoyuwaldi. U he désila muqimliqni tekitlep ‛muqimliq hemmini bésip chüshidu‚ dégenni algha sürdi. Sizningmu xewiringiz bolghinidek bu yilning béshida u (chén chu'en'go) mushu meqsette ghayet zor kölemlik herbiy parat we qesem bérish pa'aliyitini teshkillidi. Shuning bilen birge torlashqan ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ sistémisini qurup chiqti.”

Émiliy féngni qeshqerdiki ziyaret jeryanida hemmidinmu bek heyran qaldurghan bir ish u uchratqan Uyghurlardin uruq-tughqanliri tutqun qilinmighan birmu kishining bolmasliqi, jay-jaylardiki namsiz “Öginish merkezliri” de bekmu köp sandiki Uyghurlarning yighiwélin'ghanliqi bolghan. Qeshqer shehiridiki melum “Öginish merkizi” din birnechche künning aldida qoyup bérilgen bir Uyghur sodiger émiliy fénggha bu heqte söz qilip, “Hazir hökümet kona mekteplerni, bosh qalghan ishxana binalirini siyasiy öginish merkezliri qiliwaldi. U jayda bek jiq adem yighiwélin'ghan. Tamaq, yataq, ders dégenlerning hemmisi shu jayning özide bolidu. Héchkim sirtqa chiqalmaydu” dégen. Proféssor jéymis léybold bu toghriliq pikir qilip mundaq dédi: “Bu jehette yéqinqi mezgillerde otturigha chiqqan yene bir zor özgirish (méningche sizning buningdin obdanla xewiringiz bar) mejburlash xaraktéridiki siyasiy terbiyelesh merkezlirining kéngiyishi we siyasiy terbiyining ewj élishidur. Bu jeryanda chet'ellerdiki köpligen kishiler ene shundaq qilip mejburiy yosunda qaytip keldi, shuningdek shinjangning özide ashu xil merkezlerge yighiwélin'ghan kishilerni hökümet ‛amanliq‚ üchün yoshurun tehdit, dep qarap kelmekte hemde u kishilerning radikalliship kétishidin wayim yémekte. Bu kishiler ashu ‛siyasiy öginish merkezliri‚ de héchqandaq eyibleshsiz tutup turulmaqta. Ularning qanuniy heqliri bir yaqqa qayrip qoyulmaqta. Ularning qiliwatqini néme, dep sorisingiz ashu merkezlerge yighiwélin'ghan kishilerning méngisini yuyush ularning kündilik wezipisi bolup qalmaqta. Shunga bularni ijadiyet dégendin köre chén chu'en'goning tibet rayonida sinaqtin ötken usullirini shinjangda qayta ijra qilishi dések téximu toghriraq bolidu.”

Maqalida aptor Uyghurlar diyaridiki qattiq kontrolluqning arqa körünüshi süpitide Uyghurlarning yéngi tughulghan balilirigha özliri xalighan diniy isimlarni qoyalmaydighanliqi, chet'elge chiqay dése pasport alalmaydighanliqi, chet'elge chiqip ketkenlerning qaytip kélishke mejburliniwatqanliqi, bu xil yosunda mejburiy qaytip kelgenlerning qolgha éliniwatqanliqi qatarliqlarni bayan qilidu. Shuning bilen birge bu xil kontrolluqning hazir sheherler arisidimu qattiq ijra bolidighanliqini tekitleydu. U ziyaret qilghan yasinjan isimlik Uyghur yash “Hazir qeshqerdin ürümchige barimiz dések saqchixanidin yol xéti alimiz. Bezide bu xetni alghili bolmaydu” deydu. Proféssor jéymis léybold bu xil kontrolluq heqqide söz bolghanda hazir bezi yuqiri pen-téxnika netijilirining Uyghurlar diyaridiki siyasiy kontrolluqning wasitisige aylinip qalghanliqini alahide tekitleydu. U bu heqte mundaq dédi: “U (chén chu'en'go) yene hazirqi zaman yuqiri pen-téxnikisini qollinip gén ewrishikisi yighish, mashinilargha iz qoghlighuch ornitish, chiray we awaz tonush téxnikisini omumlashturush, hemmila jaygha bixeterlik közitish apparatlirini orunlashturush qatarliq türlerge pul xejlep, herqandaq malimanchiliq amillirini böshükidila ujuqturuwétishke tiriship kelmekte.”

Maqale aptori qeshqerde hés qilghan yene bir yéngiliq hazir bu jaydiki soda saheside asasiy amil boluwatqan xitay sodigerliriningmu bu xil heddidin ziyade qattiq kontrolluqtin qaxshawatqanliqi bolghan. Melum bolushiche, doqmush-doqmushlardiki tosuqlarning köplükidin sirtqa sodiliq üchün chiqidighan kishilerning sani aziyip ketken؛ dukandarlar bolsa dukan'gha métal tekshürgüch apparati we közitish apparati sétiwélishqa, shuningdek amanliq xadimliri yallashqa buyrulghan. Bu amillar bolsa aylinip kélip dukandarlarning tapawitige éghir selbiy tesir körsetken. Gu'angdung ölkisidin kélip qeshqerde soda qiliwatqan bir xitay sodiger bu heqte söz qilip “Hazir térrorluqqa qarshi tedbirler sewebidin hemmimizning sodisi kasatlishiwatidu. Méningche hazir qeshqerdiki xitaylarningmu buninggha héchqanche taqiti qalmidighu deymen” dégen.

Maqalida körsitilishiche, qeshqerdiki qattiq kontrolluqning yene bir ipadisi yol-yollardiki saqchilarning kishilerning yanfonlirini tekshürüshide eng roshen eks étidiken. Melum bolushiche, Uyghurlar diyaridiki herqandaq yanfon'gha hazir xitay da'iriliri yéqinda ishlep tarqatqan “Tor tazilighuchi” namliq yumtalni ornitish shert iken. Émiliy féng ziyaret qilghan yalqun isimlik Uyghur yigit bu heqte söz qilip, “Hazir hökümet téléfonimizdin hemmila nersini tapalaydighan bolup ketti. Hetta birnechche yil burun qaysi torbetlerdin némilerni izligenlikimizni, némilerni yuyuwetkenlikimiznimu biliwalidu. Mushu sewebtin tutulup ketken kishiler bek jiq” dégen.

Emma maqale aptori bu jehette bayqighan bir qiziqarliq hadise qeshqerdiki xitaylarning köpinchiside ikki yanfon barliqiken. Yollardiki téléfon tekshürüsh awarichilikidin qutulush üchün bu xitaylar adette sirtlargha chiqqanda héchqandaq ep ornitilmighan birinchi téléfonni éliwalidiken. “Wats ep”, “Féysbuk” (yüzdidar) we bashqa men'i qilin'ghan eplerni ornitiwalghan téléfonlirini bolsa öyge tashlap qoyidiken hemde öyge qaytip kelgende ishlitidiken.
Maqale aptorining bayanlirigha qarighanda nöwette Uyghurlar diyaridiki qattiq kontrolluq Uyghurlardin halqip, qazaqistanning yéshil kartisini alghan hemde “Oralman” dep atiliwatqan xitay puqraliqidiki qazaqlargha yéyilmaqta iken.