Xitay we Uyghur pa'aliyetchiliri teshkilatlarning donald trampning xitay siyasitige tesir körsitishini tekitlidi

Amérikining yéngi nöwetlik prézidénti donald trampning yéqindin buyan xitay heqqide qilghan sözliri, xelq'ara taratqularning shundaqla xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliri we pa'aliyetchiliriningmu diqqitini qozghimaqta.

Melum bolushiche, donald trampning birqanche heptidin buyan twitir qatarliq ijtima'iy taratqular wasitisi arqiliq xitay heqqide éytqan bir yürüsh qattiq gepliri, yene uning teywen prézidénti sey yingwén bilen bolghan téléfon söhbiti, xitayning pul-mu'amile we jenubiy déngizdiki qanunsiz qilmishlirini eyiblishi qatarliqlar xitayni qattiq bi'aram qilghan.

Xelq'ara taratqulardin melum bolushiche, 16-dékabir jüme küni jenubiy déngizdiki xelq'ara déngiz yolida yüz bergen amérikining su astigha chöküp ketken ademsiz charlash eswabi xitay déngiz armiyisi paraxoti teripidin élip kétilish weqesidin kéyin, donald tramp twitirda xitay hökümitini “Oghriliq” bilen qattiq eyiblep, “Biz xitaygha shuni eskertmekchimizki, bizge ular oghrilap ketken ademsiz charlash kémisi emdi lazim emes. Ular uni dawamliq béqiwalsun!” dégen sözlerni qilishi xitay hökümet taratqulirining yene bir qétimliq naraziliq inkaslirigha seweb bolghan.

Xitay terep buning pütünley mezkur su rayonidiki paraxotlarning bixeterliki üchün bolghanliqini, ademsiz charlash kémisini amérikigha qayturup béridighanliqini bildürüsh bilen bille, donald trampning sözlirige naraziliq bildürdi. Xitayning shinxu'a agéntliqi we xelq géziti qatarliqlar donald trampning sözlirini eyiblep, donald trampning sözlirini ikki dölet munasiwitidiki “Xeterlik signal” dégen.

Yekshenbe we düshenbe künliri donald trampning bu sözliri we xitay hökümet taratqulirining inkasliri yene bir qétim xelq'ara taratqular we chet'ellerdiki ijtima'iy taratqularning söz témisi boldi.
Bu heqtiki munazirilerde eng köp talash tartish qozghighan téma “Donald tramp dewride amérika xitaygha qattiq siyaset yürgüzemdu? amérikida pa'aliyet élip bériwatqan xitay démokrat teshkilatliri, tibet, Uyghur teshkilatliri donald trampning yéngi hökümitige xitaydiki qandaq mesililerni anglitishi we amérika hökümitining xitay siyasitige qarita qandaq tesir körsitishi kérek?” dégen témilarda boldi.

18-Dékabir yekshenbe küni amérika awazi radiyosida ötküzülgen “Donald trampning siyasiti” serlewhilik söhbet analizida we 19-dékabir élan qilin'ghan “Amérika xitay talash-tartishi: xitay ademsiz su asti charlash eswabini qayturmaqchi, donald tramp almaydighanliqi éytti” mawzuluq xewer analizlirida, bolghusi prézidént donald trampning xitay siyasitide qattiq pozitsiyide bolushi mumkinliki söz témisi boldi.

Donald trampning xitay siyasiti nöwette amérikidiki xitay démokratliri arisidimu munazire témisigha aylan'ghan. Weziyet analizchiliridin chén pokung ependi ötken hepte “Yéngi tang téléwiziyiside ötküzülgen bu heqtiki söhbette öz qarishini bayan qilip, donald tramp hökümiti mezgilide chet'ellerdiki xitay démokrat teshkilatliri, Uyghur, tibet teshkilatliri we pa'aliyetchilirini donald tramp hökümiti mezgilide amérikining xitay siyasitige öz pa'aliyetliri arqiliq tesir körsitishini tekitligen.

Chén pokung ependi radiyomiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghinida, donald trampning xitaygha qarita qattiq qol siyaset yürgüzüshi mumkinlikini ilgiri sürüp, amérikidiki xitaygha qarshi teshkilat we pa'aliyetchilirini bu xil weziyettin paydilinishqa chaqirip, “Méning qarishimche, donald tramp dewride xitaygha qarita siyasette amérika menpe'etini chiqish qilghan birqeder qattiq qol siyaset yürgüzülüshi mumkin. Amérikida pa'aliyet élip bériwatqan xitay démokratliri, tibet we Uyghur teshkilatliri pa'aliyetchiliri bu xil weziyettin paydilinishi, choqum özining emeliy herikiti we pa'aliyetliri arqiliq donald tramp hökümitige xitayda boluwatqan kishilik hoquq depsendichiliki, milliy basturush we diniy basturush ehwallirini anglitishi kérek. Hetta amérika hökümitining xitay siyasitige tesir körsitishke tirishishi kérek” dédi.

Chén pokung ependi yene, amérikida pa'aliyet élip bériwatqan teshkilatlarning bundin kéyinki pa'aliyetlirini kücheytish kéreklikini tekitlep: “Yillardin buyan amérikida pa'aliyet élip bériwatqan xitay démokratik teshkilatliri, Uyghur we tibet teshkilatliri elwette xitay mustebit hökümitining basturush siyasitini anglitip kéliwatidu. Emma donald tramp mezgilide herqaysi teshkilatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri xitay hökümitining mustebit siyasiti heqqidiki emeliy pakitlarni téximu köp toplishi we xitay hökümiti nöwette barghanche kücheytiwatqan puqralarning pikir erkinlikini basturushi, türmilerdiki wijdan mehbusliri, Uyghur, tibet, xristi'an we falün muritlirigha qaratqan diniy basturushi, milliy medeniyet assimilyatsiyesi qatarliq köp tereplime, köp qirliq mesililerni amérika hökümitining munasiwetlik organlirigha anglitishi kérek. Bu jehette amérikidiki Uyghur we tibet teshkilatlirining tirishchanliqi zor” dédi.

Amérika Uyghur birlikining re'isi élshat hesen ependi uzundin buyan amérikidiki xitay, tibet teshkilatlirining yighin pa'aliyetlirige qatniship, Uyghur mesilisini anglitip kéliwatqan pa'aliyetchilerning biri. Élshat hesen ependi özining xitay démokratlirining donald tramp heqqidiki munazirilirige qatnashqanliqini we pikir bayan qilghanliqini bildürüp, Uyghur teshkilatlirining xitay heqqidiki bayanat, pa'aliyetlirini köpeytishining amérika hökümitige Uyghur mesilisini anglitishta aktip rol oynaydighanliqini tekitlidi.

Élshat ependi bayanida, nöwette donald trampning xitaygha qarita qilghan qattiq sözliri heqqidiki munaziriler heqqidimu toxtilip, donald trampning sözliri we xitay taratqulirining donald trampni eyibligen xewer analizliri xitay hökümitige qarshi bir türküm pa'aliyetchilerde ziyade ümidwarliq peyda qilghan bolsimu, emma özining bu heqte hazirche aldirap baha bermeydighanliqini bildürdi.

Élshat hesen ependi donald tramp hakimiyet yürgüzgen mezgilide, amérikining xitaygha qarita siyasitide kishilik hoquq mesililiride elwette amérika qimmet qarishi boyiche siyaset yürgüzülidighanliqini, emma donald tramp hökümitining xitay bilen bolghan munasiwitide aldi bilen amérika dölitining menpe'etini chiqish qilidighanliqini, bundin kéyinki weziyetni dawamliq közitish kéreklikini bildürdi.