Amérika dölet mejliside lagérlar mesilisi heqqide guwahliq yighini échildi

Amérika hökümiti we bashqa memliket hakimiyetliri Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisige jiddiy mu'amile qilish bilen birge bu heqtiki téximu konkrét we ishenchlik melumatlarni toplashqa tirishmaqta. 26-Séntebir küni amérika dölet mejlisi qarmiqidiki tashqi ishlar komitétining sahibxaniliqida chaqirilghan “Xitayning zulumi we Uyghurlarning tutqun qilinishi: amérika siyasitining inkasliri” témisidiki guwahliq yighini ene shu meqsette chaqirildi.

Bu qétimqi yighin'gha mezkur komitétning re'isi téd yoxo riyasetchilik qildi. U aldi bilen échilish nutqi sözlep nöwette Uyghur diyaridiki barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan zulumning edebiy eserlerde teswirlinidighan menzirilerdinmu éship kétiwatqanliqi, bu rayonda hazir yuqiri pen-téxnikiliq nazaretning pütünley omumliship bolghanliqi, emdilikte bolsa Uyghurlarning yégane milliy xasliqining yoqitish nishanigha aylinip arqimu-arqidin quruluwatqan “Terbiyelesh” lagérlirida “Özgertish” ke mejburliniwatqanliqini, hazir bolsa 1949-yili tajawuzgha uchrighan bu rayonning “Zamaniwiliqqa yüzlinish” dégen nam astida pütünley yéngiche zulumgha uchrawatqanliqini bayan qildi.

Re'is téd yoxo shuninggha ulapla nöwette Uyghur diyarida dawam qiliwatqan zor kölemlik zulum we basturushning hazir “Qattiq zerbe bérish” yaki “Térrorluq we esebiylikke qarshi turush” namida bolushidin qet'iynezer herqachan mushu heriketlerdiki ölchemler boyiche emes, belki kishilerning milliy terkibi we diniy étiqadigha asasen ijra boluwatqanliqini, shu sewebtin hazir bu xil zulumgha uchrawatqanlarning herqachan xitay kompartiyesining neziride xitaylardin perqliq bolghan Uyghurlar we bashqa türkiy tilliq xelqler boluwatqanliqini tekitlidi.

U sözining dawamida xitay hökümitining “Milletlerning inaqliqi” dégen yéqimliq ibarini destek qilip turup, Uyghurlardiki xitaylardin perqliq bolghan til, medeniyet, diniy étiqad we irsiy alahidilikke qeder özgichiliklirini yoqitishqa küchewatqanliqini, jümlidin Uyghurlarning pütünley dinsiz bolghan xitaylardin perqliq bolushigha héchqandaq mumkinchilik bermeywatqanliqini, pütün dunya qarap turuwatsa milletchilik asasidiki kompartiyening Uyghur jem'iyitini qayta qurup chiqishtek rezil pilanni héyiqmastin ijra qiliwatqanliqini bayan qildi. Shundaqla dunya tarixida herqandaq zor kölemlik qirghinchiliqlar yaki “Irqiy tazilash” larni tosup qélishta meghlubiyetning köp qétim yüz bergenlikini, gitlér zamanisidin kéyin qayta yüz bermeydighanliqi heqqide köp qétim wediler bérilgen qirghinchiliqlarning aridin yetmish yil ötkendin kéyinmu arqimu-arqidin yüz bergenlikini bildürdi.

Shuningdin kéyin dölet mejlisi ezaliridin brad shérman söz élip hazir Uyghur diyarida yüz bériwatqan zor kölemlik tutqunning pütkül rayonni Uyghurlarda héchqandaq heq we hoquq bolmasliqtek pewqul'adde rayon'gha aylandurup qoyghanliqi, hazir milyonlighan Uyghurni mushundaq lagérlargha mehkum qiliwatqan ashu kishilerning emeliyette “Medeniyet zor inqilabi” dewride lagérlargha solan'ghan yaki sürgün qilin'ghan kishilerning perzentliri ikenlikini, ularning hazir mushundaq qabahetlik lagérlar arqiliq kishilerning “Qelbini utmaqchi” boluwatqanliqini, buning bilen lagér sirtida kompartiyening mewjutluqidin bashqa héchnersining qalmighanliqini, emdilikte bolsa xitay hökümitining chet'ellergiche qol uzitip, ottura sherq rayonidiki Uyghur oqughuchilarni tutqun qiliwatqanliqini sözlep ötti. U bu ehwallar heqqide söz bolghanda amérikining kökrek kérip otturigha chiqip, Uyghurlarni qoghdashtek pidakarliqigha qarighanda islam ellirining, jümlidin türkiye, pakistan yaki ottura sherq ellirining rohin'ga musulmanlirighila qilghandek Uyghurlar duch kéliwatqan paji'elerni pütünley körmeske séliwélishini bekmu epsusluq bir ish, dep körsetti.

Nöwet guwahliq bergüchilerge kelgende gérmaniyelik mutexessis adryan zénz aldi bilen söz aldi. U aldi bilen Uyghur diyaridiki lagérlarning mewjutluqi heqqide xitay hökümitining özliri chiqarghan türlük mezmundiki uqturushlar we élanlardin köpligen uchurlarni toplighanliqini, ghayet zor sandiki saqchilar we nazaret méxanizmimizning berpa qilinishi hemde sün'iy hemrahtin tartilghan lagér süretliriningmu buni testiqlaydighanliqini bildürdi. Uning pikriche, chén chu'en'go partiye sékrétari bolghandin kéyin Uyghurlar diyari misli körülmigen saqchi dölitige aylinishqa yüzlen'gen, nöwette lagérlarda ijra boluwatqan idiyewi jehettiki mejburiy özgertish qilmishliri pütünley Uyghurlarning iradisige xilap halda dawam qiliwatqan bolup, insan chidighusiz nachar shara'it tüpeylidin hazir lagérlarda ölüm-yitim weqeliri köpeymekte iken. Doktor adryan zénzning pikriche, Uyghurlar diyaridiki “Terbiyelesh lagérliri” ning omumi sewiyesi xitayda alliqachan emeldin qaldurulghan “Emgek bilen özgertish” orunliridin köp halqip ketken. Buningda eng tipik bolghini “Esebiylik” yaki “Térrorluq” bilen héchqandaq alaqisi bolmighan yüz minglighan bigunah insanlarning xaniweyran bolup kétishi iken. U axirida xitaygha yuqiri téxnikiliq nazaretke munasiwetlik mehsulatlarni sétiwatqan amérika shirketlirini cheklesh, Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturushta aktip hesse qoshuwatqan yuqiri derijilik emeldarlarni jazalash hemde mushu xildiki simwolluq wasite arqiliq dunyaning bu ishqa bolghan diqqitini qozghash dégenlerni teklip teriqiside otturigha qoydi.

Arqidin washin'gtondiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel söz aldi. U sözide aldi bilen amérika dölet mejlisi ezalirining Uyghurlar heqqidiki birleshme mektupqa imza qoyup amérika hökümitige yollishigha rehmet éytidighanliqini bildürdi. Shuningdek nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan bohranning dunyaning jiddiy diqqet qilishigha tégishlik mesile ikenlikini, hazir Uyghurlarning milliy alahidilikige mensup barliq amillarning Uyghurlarni jinayetchige aylandurup qoyuwatqanliqini, “11-Séntebir weqesi” din ilgiri Uyghurlarni basturush heriketlirini “Bölgünchilikke qarshi turush” dep izahlap kéliwatqan xitay hökümitining birdinla “Térrorluqning ziyankeshlikige uchrighuchi” qiyapitige kiriwélishini hergizmu qobul qilishqa bolmaydighanliqini, emdilikte “Bixeterlik” niqabi astida yüz minglighan Uyghur a'ililirini we gödeklirini weyran qilish qilmishining dunyani oyghitishi lazimliqini bildürdi hemde “Emdi heriketke ötüshning peyti keldi” dédi. U axirida amérika hökümiti Uyghurlarning ehwaligha jiddiy mu'amile qilish, Uyghurlar diyarigha tekshürüsh ömiki ewetip heqiqiy ehwalni tekshürüsh, xitayning amérikidiki Uyghurlarni parakende qilish qilmishini tekshürüsh, gérmaniye we shiwétsiye hökümetliridin ülge élip amérikidiki Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqni jakarlash hemde bashqa hökümetlerni mushundaq qilishqa heydekchilik qilish qatarliq tekliplerni sundi.

Eng axirida amérika uniwérsitétining proféssori, tarixshunas jastin jéykobs söz aldi. U nuqtiliq qilip xitay hökümitining 1949-yilidin 2001-yiligha qeder Uyghurlargha medeniyet jehette qandaqtur aptonomiye béridighanliqini dawrang qilip kelgenlikini, emma ötken 15 yilda Uyghurlarning medeniyet jehette izchil hujumgha uchrap kelgenlikini, ularning qanunsiz tutqun obyékti bolushning barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqanliqini, ötken ikki-üch yil ichide bu halning eng yuqiri pellige chiqqanliqini, bolupmu 2009-yilidin kéyin körülgen birnechche qétimliq zorluq heriketliridin kéyin xitay hökümitining atalmish “Uyghurlar mesilisi” ni bir yolila we ebediylikke hel qilish qararigha kelgenlikini, buning bilen ötken ikki yilda zulum xaraktéridiki nazaret, xalighanche qolgha élish we mejburiy assimilyatsiyening hazir “Mu'esselishish” we “Normallishish” qa yüz tutqanliqini bayan qildi.

Guwahliq bérish jeryanida yene palata ezaliridin barbara komstok, dana rorabéykér, stéw chabot qatarliqlarmu öz pikrini bayan qilip lagérlardiki zulum we diniy heqlerning basturulushi, özlirining herqachan Uyghurlar terepte turidighanliqi, chünki Uyghurlarning izchil türde özlirining milliy kimliki üchün bedel tölewatqanliqi qatarliqlarni tekitlidi. Guwahliq bergüchiler yene nöwette dawam qiliwatqan jeset köydürüsh meydani berpa qilish, türkiyening Uyghurlar heqqidiki meydanining özgirish ehwali qatarliq mesililer boyiche komitét ezalirining sorighan so'allirigha jawab berdi.

Bu qétimqi guwahliq bérish yighinigha washin'gton shehiridiki bir qisim diplomatlar, oqughuchilar hemde bir qisim Uyghur jama'iti, Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri, jümlidin tébbiy penler alimi rishat abbas, ilshat hesen, ömer qanat qatarliqlarmu ishtirak qildi.