D u q rehberliri amérikidiki Uyghur jama'iti bilen söhbette boldi

Uyghur amérika birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi söz qilmaqta. 2019Yili 16-féwral.

Muhajirettiki Uyghurlarning eng chong we nopuzluq teshkilati bolghan dunya Uyghur qurultiyining munasiwetlik rehberliri yawropadiki bir qisim döletlerde we bashqa jaylarda Uyghur jama'iti bilen uchriship türlük söhbetlerde bolup kelgen idi. Yéqinda amérika Uyghur birleshmisi d u q ning re'isi dolqun eysa ependimning xizmet ziyariti üchün amérikigha kelgenlikidin paydilinip, d u q rehberlirining tunji qétimliq Uyghur jama'iti bilen uchrishish we söhbetlishish pa'aliyitini teshkillidi.

Shenbe küni chüshke orunlashturulghan bu qétimqi uchrishish pa'aliyiti amérika Uyghur birleshmisining bashqa pa'aliyetlirige oxshashla aldi bilen “Sherqiy türkistan dölet marshi” bilen bashlandi. Pa'aliyetke kelgen Uyghur jama'iti birdek orunliridin turup, ay-yultuzluq bayraqqa hörmet bildürdi.

Dölet marshidin kéyin d u q ijra'iye teptishi ablikim idris weten we milletning hörlüki üchün hazirgha qeder eziz janlirini pida qilghan shéhitlarning rohigha atap xetme-qur'an qildi. Shuningdek uning du'agha qol kötürüshi bilen jama'et birlikte du'a qilip Uyghurlarning azadliqi hemde nöwettiki türlük müshkülatlargha asanchiliq bolushni tilidi.

Pa'aliyetning küntertipi boyiche amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen Uyghur jama'itige söz qilish pursitini dolqun eysagha berdi. Dolqun eysa sözide aldi bilen d u q ötmüshte bésip ötken egri-toqay yollarni qisqiche tonushturup ötkendin kéyin d u q ning mahiyette 1933-we 1944-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyetlirining dawami süpitide wujudqa kelgen siyasiy gewde ikenlikini, d u q ning 2004-yili hazirqi namni alghandin buyan muhajirettiki Uyghurlarning 1950-yillarda eysa yüsüp alip tékin we muhemmet'imin bughra bashchiliqidiki mujadile herikitini yéngi bir sewiyege élip chiqish üchün qandaq tirishchanliqlarni körsitip kelgenlikini sözlep ötti.

Dolqun eysa eyni waqittiki tarixiy shara'itni eslep ötkech Uyghurlarning merhum lidérliri Uyghur dawasini türkiye we bashqa jaylardiki hökümetlerge anglitish jeryanida maddiy shara'itning kemchilliki, kadirlar qoshunining yoq déyerlik bolushi, Uyghurlar heqqide tashqi dunyaning héchqandaq melumatining bolmasliqi qatarliq qatmu-qat tosqunluqlar aldida bel qoyuwetmey nechche on yillap Uyghur dawasini dawam ettürgenlikige yüksek baha berdi. Shuningdek nöwette ashu yillarda Uyghur dawasi üchün shara'it cheklimisining qistishigha bash egmestin öz pa'aliyetlirini dawam qildurghan pidakarlarning eng zor utuqliridin biri süpitide 1992-yili “Dunya sherqiy türkistan milliy qurultiyi” échilghanliqini, uningda élin'ghan bir qatar qarar we layihelerning hazirgha qeder muhajirettiki Uyghur dawasining yétekchi idiyesi bolup kelgenlikini tekitlep ötti.

Emma dolqun eysaning bildürüshiche, eyni waqitta muhajirettiki Uyghur dawasining serkiliri dawa yolida duch kelgen köpligen maddiy qiyinchiliqlar hazir mewjut bolmisimu, Uyghur dawasining qarshi meydanidiki xitay hökümitini bu dawa üchün eng zor zor düshmen bolup kelmekte iken. Bolupmu ularning bu dawani boghup tashlash üchün serp qilghan ghayet zor miqdardiki maddiy xirajiti, xitay dölet hakimiyitining biwasite qol tiqishi bilen Uyghur dawasining he désila xelq'ara sorunlarda cheklimige uchrishi sewebidin d u q ning Uyghur dawasini xelq'aradiki b d t, amérika dölet mejlisi, yawropa parlaménti qatarliq siyasiy merkezlerge élip kirishi köpligen tosalghulargha duch kelmekte iken. Shu sewebtin d u q we bashqa Uyghur teshkilatlirining milyard dollarlap maliye xirajiti ajritalaydighan xitay hökümitige qarshi tighmu-tigh “Diplomatiye urushi” qilishi ene shundaq ghayet zor küchler perqi shara'iti astida dawam qilip kelmekte iken. Yene kélip Uyghurlar mesilisini xitay hökümiti xelq'ara munberlerge chiqmastinla ujuqturup tashlashqa küchewatqan hazirqidek peytte Uyghur dewasi gherb dunyasidiki döletlerning janijan milliy menpe'etliri üchün héchqachan pewqul'adde orun igilimeydighan ehwalda dunyani Uyghurlargha ige chiqishqa righbetlendürüsh xizmiti nahayiti sewrchanliq bilen ishlinidighan köp qatlamliq, köp basquchluq xizmet bolup qalmaqta iken.

Dolqun eysa sözining dawamida ötken 60 nechche yildin buyan Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitiwétishtek dölet siyasitini özining herqaysi dewrlerdiki siyasiy malimanchiliq mezgilliridimu aghmastin ijra qilip kelgen xitay hökümitining hazirqi waqitqa kelgende Uyghurlar mesilisining mewjutluqini inkar qilishtin bu heqte özlirini perdazlashqa ötkenlikini mahiyette muhajirettiki Uyghur dawasining eng chong ghelibilirining biri, dep qaraydighanliqini tekitlidi.

Bu qétimqi yighin meydanini azghine resmiyet heqqi bilenla ariyetke bergen truro an'glyan chérkawining mes'ul xadimliridin xusek guriygélmu sehnige chiqip özlirining Uyghurlar duch kéliwatqan qismetlerdin xewerdar ikenlikini, shuning üchün Uyghurlarning kelgüsige we adaletke du'a qilidighanliqini, shexsen özining xitaygha sayahetke barghanda sétiwalghan “Uyghur” che targhaq bilen chéchini tarash arqiliq her küni Uyghurlarni yad étidighanliqini bayan qilghanda zalda qizghin alqish yangridi.

Shu qatarda amérikidiki tébbiy penler alimi rishat abbasmu özlirining 1998-yili ghulamidin paxta, dolqun qembiri, erkin sidiq qatarliq Uyghur ziyaliyliri bilen birlikte amérika Uyghur birleshmisini qandaq qurup chiqqanliqini, shu waqitlardila Uyghur ziyaliylirining “Musteqilliq arqiliq sherqiy türkistan'gha erkinlik we hörlük élip kélish” sho'ari astida ish bashlighanliqini bayan qilip, Uyghur ziyaliylirining Uyghur dawasida buningdin kéyinmu dawamliq muhim rollarni oynishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Ariliqta amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen söz élip Uyghur dawasi üchün ejir qiliwatqan kishilerning eyni waqitta Uyghur dawasida birer rehberlik wezipisige ige bolush üchün ish bashlimighanliqini, ularning hemmisining peqet shexsiy pidakarliq üchün bu yolgha mangghanliqini alahide tekitlep ötti. Shuning bilen birge Uyghur teshkilatlirida saylam bilen wezipige olturghan shexsler qismen kishilerge yaqmighan halettimu buni “Düshmen” lik derijisige kötürüp chiqishning mahiyette Uyghurning putigha palta chapqanliqqa barawer bolidighanliqini tekitlidi.

D u q ning munasiwetlik rehberliridin ömer qanat, zubeyre shemsidin, ablikim idris, dilmurat sulayman qatarliqlarmu alaqidar mesililer boyiche chüshenche bergendin kéyin muhajirettiki Uyghurlarning özlirige xas a'iliwiy paji'elerni herqaysi jaylardiki hökümetlerge qandaq yosunda uqturushi, Uyghurluq bedel pulining toplinishi we ishlitilishi, amérikidiki yashlarning Uyghur teshkilatliri bilen qandaq munasiwette bolushi, yéngi dewrdiki Uyghur a'iliwi terbiyeside kéyinki ewlad Uyghur perzentlirige milliy dawa éngini qandaq singdürüsh qatarliq köpligen témilar boyiche yighin ishtirakchiliri bes-beste so'allar soridi. D u q ning rehberlirimu ayrim-ayrim so'allargha jawab bérip, bir qisim kishilerge müjmel bolup turuwatqan bezi ehwallarni téximu yaxshi yorutup berdi.

Pa'aliyet axirida biz amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesenni ayrim ziyaret qilduq. Biz uningdin d u q heqqide tor dunyasida köpligen teyyar uchurlar bar bolghan ehwalda néme üchün bundaq bir pa'aliyetni teshkilligenlikini soriduq. Élshat hesen bu heqte chüshenche bérip, Uyghur dawasining hazirqi ré'al ehwalini Uyghur jama'itige téximu yaxshi tonutushta bundaq bir pa'aliyetning muhim rol oynaydighanliqini tekitlidi.

Melum bolushiche, bu qétimqi söhbet pa'aliyiti arqiliq Uyghur jama'iti arisidiki bir qisim uqushmasliqlar tügitilip, Uyghur teshkilatliri bilen Uyghur jama'iti otturisidiki öz'ara qollash we chüshinish téximu chongqurlighan. Nöwette bu halning bundin kéyinki Uyghur dawasining téximu saghlam tereqqiy qilishigha yardemde bolushi ümid qilinmaqta iken.