Xitayning enqerediki “Dölet bayrimi ziyapiti” ge bir nechchila Uyghur oqughuchi qatnashqan

Xitay enqerede ötküzgen bu yilliq “Dölet bayrimi ziyapiti” ge qanashqan Uyghur oqughuchi sani yillardikige qarighanda zor derijide kémeygen. Ziyapet enqerediki bir méhmanxanida 28-séntebir ötküzülgen. Mezkur ziyapetke ishtirak qilghan oqughuchlarning éytishiche, bu yilqi ziyapetke qatnashqan Uyghur oqughuchilarning sani bir nechchigimu yetmeydiken. Buningdiki seweb nede?

Xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasiti chékidin ashqan bügünki künde, xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 67 yilliqi munasiwiti bilen xitayning enqerede turushluq bash elchixanisi uyushturghan ziyapetke türkiyening her qaysi sheherliride oquwatqan Uyghur oqughuchilarning ishtirak qilishi Uyghurlar arisida ghulghula peyda qildi.

Ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur oqughuchi bizge bu heqte melumat berdi.

Muxbir: xitay elchixanisining bu pa'aliyitige xéli köp Uyghur oqughuchi qatnashtimu?

Uyghur oqughuchi: Uyghur oqughuchilar bek köp emes. Mendin bashqa yene 4-5 oqughuchi bar idi. Burun köp oqughuchi qatnashqan bu qétim bek köp emes.

Muxbir: istanbul we bashqa sheherlerdin kelgen oqughuchilarmu barmidi?

Oqughuchi: he'e, istanbuldin kelgen bir qanche oqughuchi bar idi. 

Muxbir: siler xitay elchilikining bu pa'aliyitige néme meqset bilen qatnashtinglar? ata-aningizni yurtingizda siyasiy öginishke chaqiriwétiptimu?

Uyghur oqughuchi: bizning yurtta undaq ishlar yoq iken. Bizni elchiliktin kélip yardem qilinglar dep chaqiriptiken barduq.

Muxbir: xitay elchiliki silerge oqush puli bériwatamdu?

Uyghur oqughuchi: yaq. Bizge oqush puli yaki héchqandaq néme bermeydu. Türkiyediki Uyghur oqughuchilar uyushmisi topi bar, bir ishlar bolsa bizge uqturush qilidu, xitaydin kelgen oqughuchilargha köngül bölduq, dep. Mundaq pa'aliyet bolsa yardem qilinglar, dep chaqirip kitablarni tarqatquzup qilidu. Biz bérip qatniship kelduq, bashqa geplermu qilmidi shu.

Muxbir: xitay Uyghurlarni basturuwatsa, bu yerde silerni chaqirip méhman qilsa, buning sewebi néme? uqup baqay dégentim.

Uyghur oqughuchi: biz oqush püttürüp weten'ge qaytidighan bolghachqa, biz xitay xelq jumhuriyitining puqrasi bolghandikin, chaqirsa barmisaq u yerge qaytsaq, chaqirsaqmu kelmidi, dep bir néme qilamdu, taza bilelmiduq. Biz yurtimizgha qaytidighan bolghachqa teklip qilsa qandaqmu “Barmaymiz” déyeleymiz deysiz.

Biz bu heqtiki sanliq melumatlarni delillesh üchün türkiyediki Uyghur oqughuchilar uyushmisi topining mes'ulliri we xitay elchixanisi bilen alaqe qilghan bolsaqmu, so'allirimizgha jawab béridighan adem chiqmidi.

Nam-sheripini ashkarilashni xalimighan yene bir Uyghur oqughuchining bildürüshichimu, bu yilliq mezkur “Ziyapet” ke qatnashqan Uyghur urghuchilarning sani ötken yildikidin körünerlik azayghan bolup, on'ghimu yetmeydiken.

Undaqta, xitayning bu yilqi dölet bayrimi ziyapitige ötken yillardikige qarighanda az Uyghurning bérishidiki seweb néme? Uyghur oqughuchilarning bundaq ziyapetlerge bérishigha mutexessisler qandaq qaraydu? türkiyediki bezi Uyghurlarning körünüshte xitayning hazirqi bésim siyasitige qarshi turuwatqandek körünsimu, xitayning bu xil pa'aliyetliridin qalmay qatnishishidiki seweb néme?

Türkiye istratégiyilik chüshenche instituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, Uyghur oqughuchilar az qatnishishining sewebining yéqinqi 1-2 yil ichide xitayning bésimining 67 yildin béri körülüp baqmighan shekilde küchiyip ketkenlikidin bolghan bolushi kéreklikini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi bulardin sirt kéyinki yillarda xitayning Uyghurlargha, tibetlerge élip bériwatqan bésim siyasitidin tüpeyli xitayning xelq'aradiki obrazining téximu yamanlashqanliqini shunga bu yilqi dölet bayrimi ziyapitige az Uyghurning qatnashqanliqini ilgiri sürdi. 

Doktor erkin ekrem ependi Uyghur oqughuchilarning ishining bekla qéyin ikenlikini, ularning siyasiy we iqtisadiy bésim astida bolghachqa xitay chaqirghan pa'aliyetke qatnashsam manga bir ziyan kelmise dep oylap qatnashqan bolushi mumkinlikini bayan qildi. 

Bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghan edirnediki edirne uniwérsitétida doktorluq oquwatqan ömer jamal ependi xitay hökümitining türk hökümitige biz Uyghurlargha bésim ishletmeywatimiz, dégen signalni bérish üchün Uyghur oqughuchilarni teklip qilghanliqini bayan qildi.

Ömer jamal ependi xitay elchilikining özini teklip qilmighanliqini bir qisim Uyghur oqughuchilarning charisizliqtin bu xil pa'aliyetlerge qatnishiwatqanliqini bayan qildi.

Igilishimizche, türkiyede yashawatqan bezi Uyghurlar türklerning aldida xitayni tillap, xitay ziyapetke chaqirsa qatnashmaqta.

Doktor erkin ekrem ependi bu xil ehwalni chüshendürüp mundaq dédi: “Xelq'ara munasiwette ‛sitokholm séndiromi‚ yeni ‛urghan xojayini yaxshi körüsh‚ dégen bir uqum bar. Xitayning zulumi uzun yillardin béri dawamlishiwatqan bolghachqa, bezi Uyghurlar xitayning bu bésimigha könüp qalghan gep. Xitayda bésim bolsighu meyli chet'eldimu xitayning bésimidin qorqup xitay bilen yéqinlishish bir psixologiyilik mesile, ang sewiyining töwenliki, dep oylaymen. Chünki zulum we bésimgha qarshi awazimizni chiqirishimiz kérek. Bu Uyghurlar chet'eldiki Uyghur jama'itining bésimigha uchrimisa bularning sani köpiyishi mumkin. Bu Uyghurlar kélechekte toghra yolni tapidu, dep oylaymen.”

Biz igiligen melumatlargha asaslan'ghanda, xitayning enqerede turushluq elchixanisi 1992-yilidin tartip her yili dölet bayrimi ziyapitige Uyghur oqughuchilarni teklip qilghan. Peqet bulturqi ziyapetkila istanbul, konya qatarliq jaylarda oquwatqan Uyghur oqughuchilar aptobuslar bilen élip kélin'gen idi.

Mezkur ziyapetke qatnashqan Uyghur oqughuchilarning sani künsayin köpiyip barghan bolsimu, bu yil tunji qétim azayghanliqi melum.