Германийәлик мухбир киристине аделхардниң уйғур дияри сәпиридә дуч кәлгәнлири (2)

Ихтиярий мухбиримиз әкрәм
2016.01.19
kiristine-adelxard-uyghurda-1.jpg Германийәлик мухбир киристине аделхард(солдин иккинчи)ниң уйғур билән сөһбәтлишиватқан көрүнүши. (Хотән)
tagesschau.de Бетидә елан қилинған видеосидин сүрәткә елинған.

Германийә а р д дөләт телевизийә қанилиниң бейҗиңдики мухбири киристине аделхард ишлигән “Омумий назарәт астида” намлиқ һөҗҗәтлик филим хитайниң уйғур диярида елип бериватқан бастуруш сиясити, ахбарат әркинликигә қоюватқан чәклимиси һәмдә чәтәллик мухбирларға тутуватқан позитсийисиниң қайси дәриҗигә йәткәнликини испатлайдиған дәлил сүпитидә зор диққәт қозғиған.

“омумий назарәт астида” намлиқ һөҗҗәтлик филимда уйғурларниң омумйүзлүк назарәт астида яшаватқанлиқи, уйғурларниң диний, миллий кимликигә тәәллуқ паалийәтләр билән шуғуллиниш әркинликидин мәһрум қилиниватқанлиқи баян қилиниду.

Пуқралар үстидики бесимниң еғирлиқи кишиләрни радикал қаршилиқ йоллириға мәҗбурлаватқанлиқини әскәрткән кристине ханим, “омумий назарәт астида” намлиқ бу филимда ана, келин, оғулдин ибарәт бир аилә уйғурниң 2013-йили 28-өктәбир тйәнәнминдә бензин қачиланған аптомобил арқилиқ елип барған партлитиш вәқәсиниң нәқ мәйдан көрүнүшини диққәткә суниду. Бу йәрдә йәнә, хитай сақчи вә қораллиқ қисимлириниң уйғур дияридики өй ахтуруп “уйғур радикал күчлири”ни тутқун қилиш вәқәлиригә аит көрүнүшләргиму орун берилиду. Хитай тәрәп аталмиш “радикал күчләр”ни тутқанда, аилиләрдә қоллинидиған амбур, әтвиркә, ломтөмүр, чениқиш әсваблири қатарлиқларни җинайәт қораллири һесабида җинайи дәлил қатариға киргүзүп тизип көрситиду.

Филимда әкс әттүрүлишичә, мухбирлар өзлиригә сайидәк әгишивеливатқан хотәндики хитай җасуслириниң тосқунлуқи түпәйли уйғурларни әтраплиқрақ зиярәт қилиш мәқситигә йитәлмигәндин кейин хотәнни ташлап, 28-июл күни елишқуда йүз бәргән зор қәтлиам вәқәси һәққидә мәлумат игиләш үчүн зиярәтниң 2-бекити болған йәкәнгә қарап йолға чиқиду. Йолға чиқиштин илгири, улар хотән һөкүмәт даирилириниң алайитән улар чүшкән меһманханиға келип, уйғурларни өз мәйличә зиярәт қилмаслиқ тоғрисидики агаһландурушлирини аңлашқа мәҗбур болиду.

Мәлумки, чәтәл мухбирлириниң уйғурлар мәсилисини тилға елиши, хитай даирилирини әң раһәтсиз қиливатқан мәсилиләрниң бири. Фирансийәлик мухбир урсула готийер ханимму өткән йили 18-ноябир елан қилған бир мақалисидә, бай наһийисидә йүз бәргән уйғурларниң қаршилиқ вәқәлиригә нисбәтән хитай һакимийити билән охшимайдиған қарашни оттуриға қойғанлиқи үчүн 2015-йили 31-декабир күни бейҗиңдин һәйдәп чиқирилип, хәлқарада зор ғулғулиға сәвәб болған иди. Фирансийәдики хитайшунас мари һолизман ханим бу һәқтә тохтилип: “урсула ханим уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлири билән хитай тәкитләватқан террорлуққа қарши күрәш оттурисида ортақлиқ йоқлуқини ашкарилап қойғанлиқи сәвәблик хитайниң наразилиқиға учриди. Хитай бу арқилиқ, өзиниң уйғурларға һәқсизлиқ қиливатқанлиқидин ибарәт маһийитини ашкарилап қойди. Уйғурларниң өз мәдәнийәт адәтлири билән яшаш һоқуқидин мәһрум қелиниватқанлиқини һәммә билиду” деди. У сөзидә, хитайниң чәтәллик мухбирларға тутуватқан һәқсиз муамилисиниң ши җинпиң тәхткә чиққандин кейин техиму күчийишкә башлиғанлиқини әскәртти.

Германийә йешиллар партийисиниң бремин парламентидики вәкили антийе гротһер ханимму йеқинда парламентта уйғурларниң кишилик һәқ-һоқуқлириниң дәпсәндә қилиниш мәсилиси һәққидә сөзлигән доклатида, хәлқара кәчүрүм тәшкилати, чеграсиз мухбирлар тәшкилати вә кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати қатарлиқларниң уйғурлар учраватқан зулумлардин сирт, хитайдики адвокатлар, кишилик һоқуқ паалийәтчилири вә чәтәллик мухбирларниң барғансери зор мүшкүлатларға йолуқуватқанлиқини дәлилләватқанлиқини, уйғур илидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә игә чиқишниң замани кәлгәнликини тәкитлигән иди.

“омумий назарәт астида” намлиқ һөҗҗәтлик филимдики көрүнүшкә асасланғанда, йәкән наһийисиму 4 кишилик чәтәллик бу зиярәтчиләр гурупписини қарши алмайду. Улар таҗикистандин 200 километир йираққа җайлашқан бу юртта йеқиндила зор бир қәтлиамниң йүз бәргәнликини аңлиған. Улар йәкәнгә аяқ бесипла хитай бихәтәрлик күчлириниң назарити астиға чүшүп қалиду. Бу юрттин бир уйғур тәрҗиман тапалмайду. Чәтәлликләргә тәрҗиман болған, мухбирларға ярдәм қилған уйғурларниң дәрһалла түрлүк балаларға йолуқидиғанлиқидин хәвәр тапиду.

Филимда йәкәндә йүз бәргән 28-июл елишқу қәтлиамидин илгири, деһқанларниң алди билән йезилиқ һөкүмәт бинасиға от қоювәткәнлики, андин йүзлигән уйғур деһқанлириниң қозғилип намайиш қилғанлиқи тилға елиниду вә от қоюш вәқәсигә даир нәқ мәйдан көрүнүши көрситилиду. Арқидинла хитай қораллиқ күчлириниң уйғур деһқанлириниң өйлирини қоршавға елип, уларни тәслим болушқа үндәватқан көрүнүшләргә орун берилиду. Бирақ, бу вәқәләрниң немә сәвәбтин йүз бәргәнлики, қандақ йүз бәргәнлики, қанчилик давамлашқанлиқи йәнила сир петичә қалиду. Аптор бу йәрдики бастурушта 96 кишиниң қаза қилғанлиқини әскәртиду. “гәрчә һөкүмәт, бу қетимқи қозғилишқа қатнашқанларниң һәммисини ‛террорчилар‚ дәп атап қирғин қилған болсиму, вәқәни өз көзи билән көргән гуваһчилар ‛өлгүчиләрниң һәммиси деһқанлар иди‚ дәйду” дегәнләрни тилға алиду.

Филимда, мухбирлар гурупписи шу күни кәч йәкән шәһәр мәркизидики “ханиш” меһманханисиға орунлашмақчи болиду. Бирақ, меһманхана хоҗайини чәтәллик мухбирлар кәлгән һаман алди билән сақчиға мәлум қилиш зөрүрлүкини, уларға ятақ бериштин илгири сақчиларниң иҗазитигә еришиш лазимлиқини ейтип, сақчи идарисигә телефон қилиду. Шуһаман йетип кәлгән хитай бихәтәрлик күчлири мухбирларға йәкәндә зиярәт елип беришқа болмайдиғанлиқини, йәкәнниң алаһидә район икәнликини ейтиду. Мухбирниң “қандақ алаһидә район бу? билсәк боламду?” дегән соалиму җавабсиз қалиду.

Хитай даирилири мухбирларға йәкәндә пәқәт бир кечә қонувелишқила рухсәт қилиду. Башқа барлиқ паалийәтлириниң чәклинидиғанлиқини ениқ әскәртиду. Кечичә уларниң ятиқи вә меһманхана даириси қаттиқ назарәт қилиниду. Әтиси таң йоруши биләнла мухбирларни йәкәндин чиқип кетишкә қистайду. Кристине ханим һәмраһлирини елип йәкәндин айрилип, 200 километир йирақлиқтики қәшқәр шәһиригә қарап йол алиду. Пайлақчиларниң аптомобилиму уларға әгишип маңиду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.