Amérikidiki tunggan ziyaliysi ma xeyyünning gu'angjuda léksiye sözlesh pilani bikar qilindi
2018.06.21
Amérikining mariland shtatidiki frostburg uniwérsitétining yardemchi proféssori ma xeyyün esli 21-iyun küni xitayning gu'angju shehiridiki jinen uniwérsitéti til-edebiyat fakultétining teklipige bina'en “Junggoda islam” dégen témida léksiye sözlimekchi bolghan. Biraq jinen uniwérsitéti léksiye sözlesh waqtigha bir qanche kün qalghanda tuyuqsiz léksiyeni bikar qilghan. Ma xeyyünni léksiye sözleshke teklip qilghan sahipxan orun jinen uniwérsitéti til -edebiyat fakultétining proféssori yaw shinyong bolup, u xitay axbarat wasitilirige bergen uchurida léksiyening bikar qilin'ghanliqini bildürgen bolsimu, lékin uning bikar qilinish sewebini chüshendürmigen.
Xitayning “Yer shari waqti géziti” 19-iyun küni tarqatqan bu heqtiki xewiride léksiye ma xeyyünning amérika axbarat wasitiliride “Xitayning étnik we diniy siyasitini tenqid qilghanliqi we bölgünchilikni qollighanliqi” seweblik bikar qilin'ghanliqini bildürgen. Ma xeyyün ilgiri “Erkin asiya radiyosi” qatarliq amérikidiki axbarat wasitiliride xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini tenqidlep, xitayning siyasitining térrorluq we ashqunluq bilen héchqandaq alaqisi yoqlighini, xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini xitay ölkiliridiki tungganlargha kéngeytiwatqanliqi, bu siyasetlerning xitay “Asasi qanuni” gha xilap ikenlikini ilgiri sürgen idi.
“Ye shari waqti géziti” ning qeyt qilishiche, jinen uniwérsitétining ma xeyyünni léksiye sözleshke teklip qilishi derhal xitay ijtima'iy taratqulirida munazire qozghap, ma xeyyün'ge qarshi hujum bashlan'ghan. Xitayning ijtima'iy alaqe tori- ündidardiki munazirilerning biride ma xeyyün “Xitayning térrorluqqa qarshi turush herikitini qarilighan xitaygha qarshi ziyaliy” dep eyiblinip, jinen uniwérsitétining “Uningdek bir proféssorni léksiye sözleshke teklip qilghanliqi” eyiblen'gen.
Bügün, yeni 21-iyun küni biz jinen uniwérsitétigha téléfon qilip, léksiyening bikar qilinish sewebige alaqidar tepsilatlarni sürüshtürgen bolsaqmu, lékin da'iriler buninggha chüshenche bérishni ret qildi. Jinen uniwérsitéti siyasiy qoghdash bashqarmisining bir mes'ul xadimi zerde bilen: “Sen qeyerning, sen dégen bundaq bir weqeni anglap baqmaptimen. Men anglap baqmidim. Sen dégen bu nersilerni men bilmeymen. Qandaq ish bolsa bolsun, bu nomurgha téléfon qilma. Bu nöwetchi téléfon. Sen buni sorisang bolmaydu. Undaq weqe yüz bérip baqmidi,” dep téléfonni qoyuwetti.
Bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, proféssor ma xeyyün mötidil bir ilmiy xadim bolsimu, lékin uning cheklinishi xitayda perqliq pikirlerge héchqandaq sewr-taqet qilinmaydighanliqini körsitidiken. Amérika xudsun uniwérsitétining tetqiqatchisi doktor xen lyenchaw mundaq deydu: “Men ma xeyyünni bilimen. U nahayiti mötidil bir ilmiy xadim. Uning xitay diniy siyasitige qaratqan tenqidi obyéktip. Uning héchnémini köptürüwetkini yoq. U peqet mesilining emeliy ehwalini otturigha qoyup kelgen. U xitay hökümitini keskin tenqid qilip kelgenmu emes. Uni xitayning diniy mesilisini ilmiy nuqtidin tetqiq qilidighan eqil-idrakliq ilmiy xadim dések bolidu. U diniy mesilide xitaydiki her qaysi milletler qandaq qilip birge mewjut bolup turalaydu, dégen bu nuqtini chiqish qilip kelgen. Uning bilen bir bir qanche programmilargha qatnashqan. U pikirde nahayiti mötidil bir ziyaliy idi. Mushundaq bir ademning teklipnamisining bikar qilishining özi xitayda herqandaq bir perqliq pikirge yol qoyulmaydighanliqining ispatidur.”
Lékin bezi közetküchiler jinen uniwérsitétining léksiyeni ijtima'iy taratqulardiki “Xitay jama'et pikiri” ning bésimida bikar qilishi téximu xeterlik ikenlikini ilgiri sürdi. Amérikidiki tunggan ziyaliysi sulayman guyi ependining qarishiche, bu weqe xitayda musulmanlarning ehwalining qanchilik xeterlik ikenlikini körsitip béridiken.
U mundaq deydu: “Mektep da'irilirining perqliq pikirdiki bir ilmiy xadimni teklip qilip léksiye sözletse, buning xitaydiki idé'ologiyege ziyan yetküzidighanliqini oylishi tebi'iy. Bu kishilerning tesewwuridiki mesile. Lékin yene bir nuqtidin alghanda, islam xitaydiki 4 chong din ichide eng éghir kemsitishke uchrawatqan din. Buning ichide Uyghurlar bashqa milletlerge qarighanda qattiq éziliwatidu. Biz shuni oylap baqayli, eger ma xeyyün musulman bolmighan bolsa, u Uyghurlarning gépini qilmighan bolsa, u bir xitay ziyaliysi bolup, buddizmni tetqiq qilghan bolsa bu mu'amilige uchramti. Gerche ma xeyyünning diniy mesilidiki pikir nahayiti mötidil bolsimu, lékin meyli xitay hökümiti bolsun, meyli xitay xelqi yaki ziyaliylar bolsun uninggha sewr-taqet qilalmidi. Bu bizge xitayda musulmanlarning weziyiti intayin xeterlik we müshkül ikenlikini körsitip béridu.”
Doktor xen lyawchawning qarishiche, bu weqe xitayda pikir erkinlikining pütünley boghup tashlinip, pütün nerse bixeterlik mesilisige aylandurulghanliqini ipadileydiken. U mundaq deydu: “Xitayda héchqandaq pikir erkinliki yoq. Xitay bir saqchi dölitige aylinip qaldi. Bolupmu u shinjangda pütün nersini bixeterlik mesilisige aylandurup qoydi. U pütün nerside bixeterlikni chiqish qilidighan boldi. Bu ehwalda pikir erkinlikining bolushi mumkin emes. Sen diniy mesilini qoyup turup, muhitni qoghdash, yémeklikler bixeterliki dégendek mesililerge pikir qilsangmu, zerbige uchraysen.”
Lékin sulayman guyi ependining qarishiche, xitay jem'iyitidiki musulmanlargha qarshi xahishning küchiyishini noqul gherbtiki “Islam qorqunchi” ning tesiri we kompartiyening xitay milletchilikini terghib qilishidek hazirqi siyasetkila baghlap qoyushqa bolmaydiken. U bu xahishning 2000 yilliq xitay tarixigha chétilidighanliqi, kompartiyening peqet bu xahishni suyi'istémal qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.
“Yer shari waqti géziti” ning bu heqtiki xewiride jinen uniwérsitétining léksiyeni xitay ijtima'iy taratquliridiki tenqid we naraziliqning bésimida bikar qilghanliqini ilgiri sürgen bolsimu, lékin jinen uniwérsitéti hazirgha qeder léksiye kimning bésimida bikar qilin'ghanliqigha héchqandaq chüshenche bermigen.