Нур бәкриниң тутқун қилиниши зор ғулғула қозғимақта

20-Сентәбир кәчқурун хитай һөкүмитиниң әң чоң ахбарат оргини болған мәркизий хәлқ телевизийә истансисиниң 13-қанилида хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитетиниң муавин мудири, дөләтлик енергийә идарисиниң партком секретари һәм идарә башлиқи болған нур бәкриниң “интизамға вә қанунға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилғанлиқи үчүн мәркизий интизам тәкшүрүш комитети вә башқа орунларниң тәкшүрүшигә елип кетилгәнлики” һәққидә хәвәр берилди.

Мәзкур хәвәр хитай һөкүмитиниң “карнийи” болған шинхуа агентлиқидиму 21-сентәбир күни сәһәрдә тарқитилди. Әмма униңдиму нур бәкриниң “интизамға вә қанунға хилаплиқ” қилғанлиқини тәкрарлаштин башқа бу қетимқи “тәкшүрүш” ниң уйғур дияридики сиясий бастуруш билән мунасивәтлик икәнликини ишарә қилидиған һечқандақ мәлумат көзгә челиқмайду. Әмма бу вәқәниң мәркизий сиясий-қанун комитетиниң мудири го шеңкун 21-сентәбир күни үрүмчидә хизмәт тәкшүрүшидә болғанда “тәрбийәләш арқилиқ өзгәртиш” хизмитини техиму чиң тутуп ишләш тоғрилиқ йолйоруқ бериш билән бирла вақитта йүз бериши диққәт қозғимақта. 

Хитайдики министир дәриҗилик әмәлдар нур бәкриниң “тәкшүрүш” кә елип кетилгәнлики һәққидики рәсмий хәвәрниң мушу йосунда тарқилиши билән хәлқара мәтбуатларда тохтимастин муһакимә қилиниватқан уйғурлар мәсилиси йәнә бир қетим қизиқ темилардин болушқа башлиди. “вол-стрет журнили”, “вашингтон почтиси”, “малийә вақти” қатарлиқ чоң гезитләрдә арқиму арқидин бу һәқтә мулаһизә мақалилири елан қилинди. Бу мақалиларда бирдәк хитайдики юқири дәриҗилик кадирларниң “интизамға вә қанунға хилаплиқ қилиши” сәвәблик тәкшүрүшкә елип кетилишиниң һәрқачан шу кишиниң пүтүн мәнсәплиридин мәһрум болуш вә түрмигә беришидики биринчи қәдәм икәнлики алаһидә қәйт қилинди. Хитайдики “сина хәвәр мәркизи” ниң билдүришичә, парихорлуқ билән әйиблиниватқан нур бәкри йеңила 18-сентәбир күни москвадики хизмәт зияритидә мәхсус сөз қилған вә йеңила қайтип кәлгән болуп, сәпәрниң һардуқи чиқмай турупла “тәкшүрүш” кә елип меңилған. Бу һәқтики әһвалларни игиләш үчүн хитайниң дөләтлик енергийә идариси билән алақилишип беқишқа тиришқан болсақму, қарши тәрәп билән сөзлишиш имкани болмиди 

“вол-стрет журнили” ниң мақалисида көрситилишичә, бу йил 57 яшқа киргән нур бәкри уйғурлардин әң юқури дәриҗилик әмәл тутқан шәхс һесаплинидикән. 37 Йешида үрүмчиниң шәһәр башлиқи болған нур бәкри аридин бирнәччә йил өтә-өтмәйла уйғур аптоном районлуқ парткомниң муавин секретари, сиясий-қанун комитетиниң муавин мудири болуп тәйинләнгән һәмдә уйғурлар дияридики һәммигә тонушлуқ шәхскә айланған. 2008-Йили болса ш у а р парткомниң муавин секретари вә һөкүмәтниң рәиси болуп тәйинләнгән. 2009-Йилидики “5-июл паҗиәси” дә сиясий мәйданиниң “қәтий” икәнликини көп қетим намайән қилип, шу вақиттики партком секретари ваң лечуәнниң ишәнчигә еришкән. Кейинчә ваң лечуәнниң орниға чиққан җаң чүншйән ашкар сорунларда нур бәкрини “тоғра-хатани ениқ көрәләйдиған мунәввәр аз санлиқ милләт кадири” дәп махтиған. Әмма уйғур зиялиси илһам тохти әйни вақитта нур бәкрини тәнқидләп уни ашкара һалда “лаяқәтлик рәис әмәс” дегәнлики мәлум.

Австралийәдики латроби университетиниң профессори җеймис лейболд “малийә вақти” гезитиниң бу һәқтики соалиға җаваб берип: “һазирчә бу ‛тәкшүрүш‚ ниң конкирт әһвали бизгә намәлум болсиму шу нәрсә ениқки, ши җинпиң шинҗаңдики вәзийәтниң һазирқи әһвалидин рази әмәс. Чүнки нур бәкри вә җаң чүншйән иҗра қилған ‛сәвзә билән тоқмақни тәң қоллиниш‚ арқилиқ муқимлиқни сақлаш усули карға кәлмиди, дәп қаралмақта” дегән.

Америкидики сиясий паалийәтчи нури түркәлму мушуниңға охшапрақ кетидиған қарашта. Униңчә, хитай компартийәсиниң2017-йили өткүзүлгән 19-қурултийида нур бәкриниң қурултай вәкилликигә сайлниалмаслиқи әмилийәттә аллиқачан нур бәкриниң “тонини пичип қойғанлиқ” ниң аламити икән. 

Уйғурлар диярида көплигән уйғур әмәлдарларниң “икки йүзлимичилик” билән әйиблинип моллақ етиватқанлиқини, нур бәкриниңму шундақ бир долқунға кетип қелиш еһтималиниң бар-йоқлуқи һәққидә сориғинимизда нури түркәл бундақ еһтималлиқниң йоқлуқини, буниң хитай һөкүмити иҗра қиливатқан ерқчилиқ характеридики сиясәтниң муқәррәр ақивити икәнликини тәкитлиди. 

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйсаму нур бәкриниң моллақ етишиға униң “сиясий хаталиқи” әмәс, бәлки униң уйғур болғанлиқидәк алаһидилики сәвәб болған дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. 

Хитайдики көплигән әмәлдарларниң моллақ етишта “иқтисадий” мәсилигә четилидиғанлиқи һәққидә д у қ ниң рәиси долқун әйса охшаш қарашта. Әмма нур бәкригә кәлгәндә у өзиниң “парихорлуқ қилған” дегән сәвәбкә анчә қошулуп кәтмәйдиғанлиқини, буниң пәқәт бир баһанә болуши мумкинликини билдүрди.

Уйғурларниң һазирқи заман тарихида хитай һөкүмитиниң әтиварлинишиға еришкән даңдар шәхсләр һәққидә сөз болғанда тарихшунас қаһар барат бу һадисиләрдә охшаш бир тарихий қисмәтниң тәкрарлиниши мәвҗут, дәп қарашқа маһил. Униң пикричә, хитай һакимийити һәрқачан башқиларни идарә қилишта “өз гөшини өз йеғида қоруш” усулини қоллинип кәлгән һәмдә уйғурларниң ичидин нур бәкригә охшаш ғалчиларни йетилдүрүп чиққан. Әмма тарихтики бу ғалчиларниң һәммиси өзлирини йетиштүргән хитай һакимийитиниң қолида һалак болған. Шуңа нур бәкриниң бу қетимқи моллақ етишиму һечқанчә һәйран қаларлиқ иш әмәс.

Нури түркәлниң қаришичә, нур бәкриниң қисмити пичилип болған болуп, бу һал уйғурлардин йетишип чиққан һәрқандақ уйғур әмәлдарниң вақти кәлгәндә хитай һөкүмитиниң нәзиридә әрзимәс шәйигә айлинип қалидиғанлиқини көрситиду. Долқун әйсаму өзиниң бу қарашқа қошулидиғанлиқини билдүрүп “уйғурниң аталмиши әмәлдарлириниң уйқусини ачидиған вақти болди” деди.

Мәлум болушичә, нур бәкриниң моллақ етиши һәққидики мулаһизиләр һәрқайсий ахбарат вастилиридә кәң хәвәр қилиниватқан болуп, буниңдики конкирт сәвәбләр вә башқа тәпсилатларниң йеқинда мәлум болуши тәхмин қилинмақта.