Xitay hökümitining saqal qoyghan bir Uyghurni qamaqqa élishi chet'el axbaratlirida munazire qozghidi

Qeshqerdiki bir sotning 38 yashliq bir Uyghur erni saqal qoyghanliqi üchün 6 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghanliqi heqqidiki xewer xitaydiki resmiy xewer torida élan qilin'ghandin kéyin chet'el metbu'atliriningmu diqqitini qozghidi.

Bu xewer tünügün xelq'ara axbaratlarda orun alghan eng muhim xewerlerning biri bolup qaldi. Barliq muhim xelq'araliq uchur wasitiliri we herqaysi döletlerning yerlik axbaratlirida orun alghan xewerlerde, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita mana mushuningdek “Chékidin ashqan siyasetlerni yürgüzüwatqanliqi” ipade qilindi.

Yekshenbe küni xitaydiki hökümet awazi hésablinidighan “Junggo yashlar géziti” qeshqer sheherlik ottura sotning 38 yashliq memtimin isimlik bir Uyghur erni saqal qoyghanliqi üchün 6 yilliq qamaq jazasigha, ayalini yüzini oriwalghanliqi üchün ikki yilliq qamaq jazasigha höküm qilghanliqi heqqide xewer tarqatqan idi.

Mezkur xewer nahayiti tézla chet'el axbarat wasitilirining diqqitini qozghap, muhim axbaratlarda nahayiti keng élan qilindi. Washin'gton pochtisi, nyuyork waqti, muhapizetchi géziti, firansiye agéntliqi, el-jezire, yaxu xewerliri qatarliq xelq'ara axbarat wasitiliri bu xewerni élan qilghan chet'el axbarat wasitilirining peqetla bir qanchisi hésablinidu. Mezkur xewer yene, hindistan, yaponiye, türkiye, teywen, awstraliye, yéngi zélandiye, en'gliye qatarliq nurghun dölet we rayonlarning axbaratlirida, shexsi bloglarda, kishilik hoquq organlirining tor betliride élan qilinip keng ghulghula qozghidi. Xewerlerde, bu weqe xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasitining yene bir misali, dep körsitildi.

El-jezire xewerler tori bu heqtiki xewiride, xitay hökümitining bu Uyghur er we uning ayalini “Hökümet kadirlirining nesihetige qulaq salmay, qesten kashila tughdurdi” dep eyibligenlikini, xitay hökümitining adette öktichi awazlarni basturushta mushu xil eyibleshni ishlitidighanliqini yazghan.

Mezkur xewer, junggo yashlar torida élan qilinip, aridin bir qanche sa'et ötkendin kéyin eng awwal washin'gton pochtisi gézitide élan qilin'ghan idi. Qiziqarliqi, xitay da'iriliri xewerning chet'el axbaratlirida élan qilin'ghanliqini körgen haman, derhal xewerni yuyuwetken. Firansiye agéntliqining muxbiri qeshqer teshwiqat idarisige téléfon qilip, ehwalni sorighanda téléfon'gha chiqqan xadim “Bizning bu sottin xewirimiz yoq, u heqte héchnéme bilmeymen” dep jawablighan.

Nyuyork waqti géziti bu heqte élan qilghan xewiride, xitayda hökümet sezgür dep qarighan mezmunlarning héchqandaq chüshendürüsh bermey turupla yuyuwétidighan ishlarning intayin köp uchraydighanliqini, hökümetning axbaratni intayin qattiq teqib qilidighanliqini bayan qilghan. Nyuyork waqti gézitining éytishiche, junggo yashlar gézitining tor bétide u xewer yoqap ketkendin kéyin, xitaydiki wéyshin yeni Uyghurche ündidar dep atiliwatqan alaqe torida özini mezkur xewerni yazghan muxbirliqini ilgiri sürgen bir kishi chüshiniksiz bir iqrarname élan qilghan. Iqrarnamide “U xewer alaqidar kishiler teripidin delillenmey turup élan qilin'ghan. Shu seweblik pakitqa uyghun bolmay, xewerning heqiqiy bolushidek bir qa'idini depsende qildim. Bu seweblik kechürüm soraymen” dep yézilghan. Biraq, düshenbe küni élan qilin'ghan bu iqrarname seyshenbe küni bolghanda oxshashla yoqap ketken.
Nyuyork waqti géziti bu heqtiki mulahiziside mundaq deydu: adette axbarat erkinliki bolghan we muxbirlarning kespiy exlaqi éniq belgilen'gen döletlerde buninggha oxshash kechürüm bayanatliri nahayiti jiddiy bir mesile hésablinidu we diqqetke élinidu. Lékin xitayning dölet teripidin kontrol qilinidighan axbaratliri choqum kompartiyining buyruqi bilen ish qilishi kérek. Ular köpinche hallarda heqiqetni “Ijtima'iy muqimliqni saqlash” dégen nam astida depsende qilidu. Shunga adette bundaq tüzitishlerni we iqrarnamilerni körgili bolmaydu. Emma bu iqrarnamimu seyshenbe küni tordin yoqap ketti. Yuqiridiki xewerge we bu iqrarnamining yoqap kétishi xitaydiki axbarat wasitilirining heqiqiyliq we ishenchlik derijisining qanchiliklikini körüwalidighan yaxshi bir köznek. Ehwal shinjang toghriliq xewerlerge kelgende téximu qalaymiqanliship kétidu. Shinjang bolsa xitay hökümiti Uyghur dep ataydighan, türkiy tillarda sözleydighan we musulman bolghan xelqni asimliyatsiye qilishqa urunuwatqan bir jaydur.

Xewerning dawamida, xitay hökümitining Uyghur élida islam radikallirining bölgünchilik qiliwatqanliqini ilgiri sürüp qattiq basturush élip bériwatqanliqi, biraq Uyghurlarning yillardin béri milliy kemsitishke uchrashtin, tili, dinigha qiliniwatqan bésimdin, milyonlap köchürüp kélin'gen xitay köchmenlerdin shikayet qilidighanliqi, bu seweblik rayonda bolupmu qeshqerde nurghun qétim qanliq weqeler yüz bergenliki bayan qilin'ghan. Xewerde mundaq déyilgen:
-Chet'ellik muxbirlar üchün Uyghur élida turup xewer bérish barghanséri qéyinliship ketti. Ular rayon'gha barsa xewpsizlik organlirining ademliri keynige chüshüwalidu, yollarda saqchilar teripidin tosulidu. Xalighan jaygha baralmaydu. Bu seweblik, sirttikiler asasen boluwatqan weqelerdin dölet teripidin tarqitilghan uchurlar arqiliq xewerdar bolidu... Néme üchün (qeshqerdiki er-ayal ikkisining saqili we yaghliqi seweblik türmige qamalghanliqi heqqidiki) xewerning élan qilinishqa bolmaydighan sezgür mesile, dep qarilip yuyuwétilgenliki we u iqrarnaminingmu öchürüwétilgenliki éniq emes. Xitay hökümiti Uyghurlarning zorawanliq we térrorluqqa chétilip türmige élin'ghanliqi we yaki ölümge höküm élan qilin'ghanliqi heqqidiki xewerni dawamliq tarqitip turidu. Shuningdin qarighanda, xitay da'iriliri xitayda kishilerning tashqi körünüshi seweblikmu türmige élinidighanliqi heqqidiki xewer qozghap qoyghan diqqettin bi'aramliq hés qilghan bolsa kérek.

Nyuyork waqti gézitining éytishiche, yuqiridiki iqrarname élan qilin'ghandin kéyin 38 yashliq erning saqal qoyghanliqi heqqidiki xewerni élan qilghan “Shinjang iqtisad géziti” ning bir tehriri bu xewerning döletlik uchur bashqurush ishxanisining yolyoruqigha asasen öchürüwétilgenlikini iqrar qilghan. Lékin muxbir düshenbe küni ulargha téléfon qilip ehwalni sorighanda mezkur gézitning bashqa tehriri téléfon'gha chiqip, bundaq xewerning élan qilin'ghanliqini inkar qilip turuwalghan.

Xitay da'iriliri téxi ötken hepte qaramayda yüz bergen zor ot apiti heqqidimu köp xewer tarqitishni yaki bu heqte munazire qilishni chekligen idi. Bügün tiwittér toridimu xitay hökümitining Uyghur élidiki uchurni qamal qilish herikiti heqqide bezi inkaslar orun aldi. Uzun yillardin buyan Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan bir amérikiliq yazghuchi josh tiwittir torigha bu mesilige qarita “Qaramayda ot apiti? néme... Néme ot u? saqalliq er türmige qamaldi? séning néme dewatqiningni peqetla chüshenmidim” dep qiziqarliq bir inkas qayturghan.