Washin'gton pochta géziti: shi jinpingning pilani dunyadiki démokratiye, kishilik hoquq qoghdighuchilirigha xiris peyda qilidu

Shi jinping buningdin 5 yil awwal xitayning re'islik hoquqigha olturghanda nurghun kishilerde xitay tedrijiy siyasiy köp qutupluq we qanun bilen bashqurush yoligha mangidu, deydighan bir ümid bar idi. Eyni chaghda bezilerning axbarat we ijtima'iy taratqularda hökümetni tenqid qilishi, musteqil adwokatlarning sot mehkimiliride adalet telep qilishigha qismen yol qoyulup kelgen idi.

Dunya bankisi shi jinping hoquq tutush harpisida élan qilghan “2030‏-Yildiki xitay‏” dégen témidiki doklatida, “Xitay hökümitining özini qanun bilen ish béjiridighan, eqilge muwapiq, pakiz, ochuq ashkara we yuqiri ünümdarliqqa ige zamaniwi bir hökümetke özgertishke éhtiyajliq” ikenliki tekitlen'gen idi. Lékin u hoquq tutqan yéqinqi 5 yilda xitay hakimiyiti del buning eksige qarap özgerdi.

Shunga uning ötken yekshenbe küni asasiy qanun'gha özgertish kirgüzüp, xitayning dölet re'isining 2 nöwet hoquq tutush cheklimisini bikar qilish qarari xelq'ara axbarat wasitiliride, kishilik hoquq teshkilatlirida we xitay öktichiliride zor ghulghula, munazire we endishe qozghighan idi.

“Washin'gton pochtisi géziti” seyshenbe küni élan qilghan bash maqaliside, shi jinpingning maw zédong dewridiki paji'elik tejribe sawaqlarni untup, 21‏-esirde istibdatliqning yéngi modélini tikleshke kirishkenlikini tekitligen. Bash maqalide qeyt qilishiche, “Uning herikiti téximu keng erkinlikke érishish koyidiki xitaylargha xiris peyda qilipla qalmay, belki yene pütün dunyadiki démokratiye we kishilik hoquq qoghdighuchilirigha xiris peyda qilidiken.”
Amérika erkinlik sariyi seyshenbe küni élan qilghan bayanatida, yuqiriqi cheklimining bikar qilinishi shi jinping dewridiki basturush we kontrolluqni téximu éghirlashturidighanliqini agahlanduridu.

Erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sara kuk xanim ning tekitlishiche, xitay hökümiti mewjut xelq'ara sistémigha xiris qilip, xelq'ara ölchem, xelq'ara organlarni qayta shekillendürüshke urunuwatqan mezgilde bu téximu yaman tesir peyda qilidiken.

Sara kuk mundaq deydu: “Xitay re'isining wezipe ötesh mudditining bikar qilinishi shu signalni béridu. Shi jinping dewride esheddiyliship ketken kontrol qilish we basturush bir adem hökümranliq dewride yaxshilanmaydu, belki téximu esheddiylishidu. Kompartiyening bu qarari yene béyjingning izchil bésimi astida turup kelgen xongkong we teywendiki démokratik küchlerge ularni endiktüridighan bir signal béridu. Shuning bilen birge kompartiyening bu qarari ijra qilinsa uning xelq'ara tesiri téximu chong bolidu. Bolupmu xitay hökümiti xelq'ara ölchem we xelq'ara organlarni qayta shekillendürüshke urunuwatqan bundaq bir mezgilde uning téximu keng kölemlik bolidu.”

Amérika hökümitide uzun yillardin béri eger xitayning iqtisadi tereqqiy qilip, xelq turmushi yaxshilansa, bu xitay jem'iyitining libéralliship, uning démokratiye, kishilik hoquqni qobul qilishi we xelq'ara sistémigha maslishishigha türtke bolidu, dégen qarash izchil üstünlükni igilep kelgen idi. Lékin sara kukning agahlandurushiche, eger shi jinpingning menggülük re'is bolush yoli échilsa, yuqiriqi ümid éghir zerbe yeydiken.

Sara kuk: “Eger bu mesilige amérika hökümitining nuqti'ineziridin qarisaq, uzundin buyan nurghun kishilerde xitayning iqtisadi tereqqiy qilip kücheyse, u xelq'ara küchke aylansa, bu uning xelq'ara sistémigha téximu maslishishigha türtke bolidu. Bu uning siyasiy sistémisining libéralllishishigha yol achidu, deydighan qarash mewjut idi. Kishilerdiki bu qarash uzundin buyan muhim orunni igilep keldi. Lékin, kompartiyening bu qétim alghan qarari bu heqtiki ümidlerni pütünley yoqqa chiqiridu” dédi.

Amérikidiki xitay weziyet analizchisi chén pokong ependining körsitishiche, gherb yuqiriqi mesilide xitayni xata mölcherligen. U, gherbning diktatoriliq xitayning hüjeyrisige chongqur singip ketkenlikini perez qilalmidi” deydu.

Chén pokong: “Gherb, diktatoriliq xitayning hüjeyrisige chongqur singip ketkenliki, uning nechche ming yilliq tarixi barliqini perez qilalmidi. Xitay rehberliride bir xil tughma diktatoriliq hüjeyrisi bar. Ular da'im diktatoriliqqa mayil. Yene bir xil amil, xitay rehberliri gherbning yardimide tereqqiy qilghandin kéyin, ular tuyuqsiz bay bolup ketken ademdek térisigha sighmay qaldi. Ular qolidiki pulgha tayinip herbiy küchini esebiylik bilen tereqqiy qildurushqa, gherbke shilting étishqa bashlidi. Uning ehwali xuddi déhqan bilen yilanning dong go ependi bilen börining hékayisige oxshap qéliwatidu” dédi.

“Washin'gton pochtisi géziti” ning bash maqaliside tekitlinishiche, shi jinping hakimiyet sorighan yéqinqi 5 yilda sabiq kompartiye rehbiri déng shawping tikligen kolléktip rehberlik tüzümi buzup tashlan'ghan. U, chériklikke qarshi turush namida siyasiy reqiblirini yoqitip, herbiy we saqchining hoquqini changgiligha alghan. Puqralarning erkinliki künséri boghulup, intérnét qattiq kontrol qilin'ghan. Adwokatlar tutqun qilinip, ten jazasigha uchrighan, mejburiy iqrar qildurulghan we sotlan'ghan.

Chén pokong ependi, shi jinping yuqiriqi cheklimini bikar qilishta muqimliqni bahane qilghanliqi, biraq buning xitaygha muqimliq emes, téximu muqimsizliq élip kélidighanliqini ilgiri sürdi. Uning körsitishiche, bu partiye ichide téximu keskin toqunushlargha seweb bolidiken.

Chén pokong mundaq deydu: “Ular menggülük re'islik muqimliq élip kélidu, deydu. Biraq bu del muqimsizliq élip kélidu. Bu maw zédong dewride ispatlan'ghan ré'alliq. Emeliyette maw zédong ölgendin kompartiye ichidiki hoquq talishish kürishi undaq keskin bolup baqmidi. Esli démokratik saylam, bilet tashlap saylan'ghan qanunluq dölet bashliqi muqimliqning heqiqiy kapaliti. Eger shi jinping bu yolda mangsa, u partiye ichidiki bashqa kishilerning ösüsh pursitini tartiwalghan bolidu. Bu partiye ichidiki her qaysi guruhlarning naraziliqini qozghap, ular otturisidiki hoquq talishish toqunushini keskinleshtüridu.”

Erkinlik sariyidiki sara kuk bu mesilide chén pokong ependi bilen pikirdash, sarah kukning qeyt qilishiche, menggülük re'islik qisqa muddette qismen muqimliqni saqlisimu lékin bu uzun muddette téximu zor muqimsizliqlarni keltürüp chiqidiken.

U mundaq deydu: “Eger biz qisqa muddettin alsaq xitayning weziyitide basturush burunqidin téximu qattiq bolushi mumkin. Lékin, ottura we uzun muddettin alghanda bundaq jem'iyetler siyasiy jehettin téximu muqimsiz bolidu. Mesilen, 1989‏-yili tyen'enmén weqesi basturulup, xitayda diktatoriliq kücheygen bolsimu, biraq uningda muqimsizliq téximu éghirlashti. Istibdat döletlerde her xil cheklimiler kücheygenséri uningda hoquqni ongushluq we tertiplik ötküzüp bérish qatarliq mesililer téximu gewdilik ipadilinip, bu uning ajiz halqilirining biri bolup qalidu.”

“Washin'gton pochtisi géziti” ning seyshenbe küni élan qilin'ghan bash maqalida, “Ötmüshtiki maw zédong we sabiq sowét ittipaqi rehbiri stalinning mutleq diktatoriliq tesewwuri meghlup bolghanliqi” eskertilip, “Biraq shi jinping 21‏-esirning sün'iy eqil téxnikisigha tayan'ghan bir yéngi diktatoriliqni tesewwur qiliwatidu” déyilgen.