D u q amérikini shi jinpingning washin'gton ziyaritide Uyghur kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushqa chaqirdi

Amérika prézidénti barak obama bilen xitay prézidénti shi jinping seylide. 2014-Yili 12-noyabir, béyjing.

Xitay re'isi shi jinping washin'gton'gha yétip kélish harpisida d u q bayanat élan qilip, obama hökümitini shi jinping bilen körüshkende kishilik hoquq mesilisini xususen Uyghur kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushqa chaqirdi.

D u q bayanatida, xitay re'isi shi jinping 2013‏-yili hakimiyet sorashqa bashlighandin buyan, xitayda kishilik hoquqni qoghdash arqigha chékinishke bashlighanliqini bildürgen.

Bayanatta ilgiri sürüshiche, shi jinping dewride Uyghurlarning diniy we medeniyet erkinliki téximu qattiq cheklen'gen. Diqqet térrorluqqa qarshi turush herikitige mezkezleshtürülüp, bir qanche kishining qilmishi üchün milyonlighan xelq kolléktip jazalan'ghan. Tengsizlik rayondiki mutleq köp qisim Uyghurlarni tereqqiyatning sirtida qaldurup, Uyghur xelqidiki naraziliqni kücheytken.

D u q bayanatida, emma, shi jinpingning azraq bolsimu naraziliqni yumshitish, naraziliqni étirap qilish niyiti barliqigha da'ir héchqandaq signal yoqluqini tekitlep, “Shi jinpingning amérika ziyaritide Uyghur, tibet we xitay ishghaliyiti astida iztirap chékiwatqan bashqa xelqlerning ehwalini körmeske sélishqa bolmaydu” déyilgen.

D u q bash katipi nurmemet musabay charshenbe küni muxbirimizgha bergen bayanatida, “Bu qétimqi yighin prézidént obamaning kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushi üchün intayin muhim purset” dep körsetti.

Nurmemet musabay: “Xitay bilen amérika otturisida her da'im uchrishishlar bolup turidu, lékin mushundaq muhim xelq'ara yighinlarda uchrashqanda Uyghur mesilisini otturigha qoyush bu Uyghur üchün hemde xitaydiki bashqa kishilik hoquq munasiwetliride intayin muhim, dep qaraymiz. Emma buni otturigha qoyush-qoymasliqi bu hökümetning özining menpe'etige baghliq. Emma mushu pursette Uyghur mesilisi we xitaydiki bashqa kishilik hoquq mesililirini otturigha qoyush bu yalghuz Uyghur, tibet yaki xitayghila emes, bu pütün dunyagha tesir körsitidighan zor ish, dep qaraymiz we buni zor ümid bilen kütimiz” dédi.

Shi jinping charshenbe küni washin'gton'gha yétip kelse, u peyshenbe küni prézidént obamaning sahipxanliqidiki dunya yadro bixeterlik yighinigha qatnishidu.

Aqsaray dölet xewpsizlik komitéti emeldarlirining charshenbe küni muxbirlar bilen ötküzgen téléfon yighinida, obamaning peyshenbe küni shi jinping bilen ayrim körüshidighanliqini bildürdi. Aqsarayning körsitishiche, ikki rehber shimaliy koréye yadro qorallar tehditi we amérika bilen xitayning bir qatar mesililerdiki hemkarliqini sözlishidiken.

Amérikidiki xitay démokratiye herikiti chet'el komitétining re'isi wéy jinshing yadro bixeterlik söhbiti heqqide toxtilip, tehditi bilen kishilik hoquqning öz-ara zich munasiwiti barliqini bildürdi. U, charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda, “Eng zor yadro tehditini kishilik hoquqqa emel qilmaydighan döletler peyda qiliwatidu” dédi.

Wéy jingshing: “Yadro qorallirigha ige döletler bir-ikki emes. Emma néme üchün shimaliy koréye bilen xitay tehdit peyda qilidu. Chünki, ular bolupmu shimaliy koréye pütünley qa'idige emel qilmaydighan dölet. Qa'idige emel qilmaydighan döletlerning tüp nuqsini ular kishilik hoquqqa hörmet qilmaydu. U özining puqralirining kishilik hoquqigha hörmet qilmaydighan tursa, xelq'ara qa'idige hörmet qilamdu? shunga, heqiqiy tehdit xelq'ara qa'idige emel qilmaydighan u döletler” deydu.

Wéy jingshing yene, prézidént obamaning bu qétim Uyghur mesilisini otturigha qoyushi kéreklikini bildürdi. Uning qarishiche, xitay hökümitining Uyghurlarni basturushi normal térrorluq heriketlerni, öktichilerni basturushtin halqip, irqiy qirghinchiliqqa qarap mangghan.

Wéy jingshing mundaq dédi: “Uyghur kishilik hoquq mesilisi xitay kishilik hoquq mesilisi ichidiki intayin gewdilik bir mesile. Xitay hökümiti térrorluqqa qarshi turush namida nurghun bigunah Uyghur ammisini qirghin qildi. U normal térrorluq heriketlerge qarshi turush, adettiki öktichi zatlarni basturush herikiti emes. U milliy qirghinchiliq, irqiy qirghinchiliq basquchigha kirdi.

Shunga, küchlük xelq'ara jem'iyetni bu ishqa diqqet qilishqa chaqirishi kérek. Bolupmu obama bu qétimqi yighinda kishilik hoquqni, jümlidin Uyghur we tibetlerning kishilik hoquq mesilisini gewdilik mesile qatarida otturigha qoyushi lazim. Bolmisa bundaq éghir mesilisini némishqa otturigha qoymiding, dep héchkimning köngli xatirjem bolmaydu.”

Shi jinping washin'gton'gha kélish harpisida yene, amérika awam palata ezasi kristofir simis bilen kéngesh palata ezasi marko rubi'o prézidént obamagha mektup yézip, obamani kishilik hoquq mesiliside shi jinpinggha qattiq bésim ishlitishke ündigen.

Simis bilen rubi'o, Uyghur ziyaliysi ilham toxti, nobél mukapati sahibi lyu shawbo qatarliq mehbuslarning ehwalini tonushturup, obamaning shi jinpinggha xitay türmisidiki ataqliq wijdan mehbuslirining tizimlikini tapshurushini telep qilghan.

Kristofir simis seyshenbe küni amérika dölet mejlisining aldida ötküzgen axbarat yighinida, eger bu qétim kishilik hoquq mesilisi bir chetke qayrip qoyulsa, bu amérika üchün istratégiyilik xataliq bolidu, dégen idi.

Nurmemet musabay, xitayning siyasiti shi jinping dewride Uyghurlarning türkümlep chet'elge qéchish ehwalini peyda qilghanliqini bildürdi. U “Xitayning Uyghurlarni basturushi xelq'ara muqimliqqa tesir qiliwatqna bir mesile bolup qaldi” deydu.

Nurmemet musabay mundaq dédi: “Uyghurlarning künining yaxshi-yaman bolushining dunya tinchliqi we qalaymiqanliqi bilen chétishliqi bar. Eger Uyghur yaman künde qalsa, uning bir qsmi hayatini saqlap qélish üchün herqandaq yerge baridu, bezide yaman organ we teshkilatlargha qatniship, xata seplerdin orun élip qalidu. Elwette bu dunyaning tinchliqigha tesir qilidu. Hazir dunya bir pütünliship ketti.

Dunyaning herqandaq yéride yüz bergen bir ish bashqa jaygha tesir qilidu. Hazir Uyghur rayonining muqimsizliqi ottura asiya we etraptiki rayonlargha tesi'ir qilmidi. Eger bu ish dawamliq mushundaq kétiwerse, haman bir küni u ottura asiyaning bixeterliki, tinchliqi we xitayning iqtisadigha tesir qilidu.”

D u q seyshenbe künki bayanatida yene, xitay bilen bolghan herqandaq di'alogning shekli bilen mezmuni izchil bolushi kéreklikini tekitligen. U: “Biz amérikini uning birdek ashkara élan qilghan prinsiplirida ching turushqa, xitay rehberliki bilen milyonlighan sherqiy türkistan xelqi duch kelgen muhim kishilik hoquq mesililiride söhbet qilishqa chaqirimiz” dégen.