Xitay axbaratlirining “Térrorchilar” gha tutqan perqliq mu'amilisi diqqet tartti

Bir méyip kishi béyjing ayrodromida partlitish weqesi sadir qilghandin kéyin, weqe xitay ichi we sirtidiki metbu'atlarda keng inkas qozghidi. Qiziqarliqi, nurghunlighan kishiler weqe sadir qilghuchigha jinayetchi yaki térrorchi emes, belki bir ziyankeshlikke uchrighuchi qatarida mu'amile qilip, uninggha hésdashliq qildi. Chet'el axbaratliri bolsa xitaydiki adaletsizlik ichide bashqa chiqish yoli qalmighan bu kishilerning xitayda térrorluqning yéngiche bir uslubini yaritiwatqanliqini bildürmekte.

Ötken jüme küni kéchide ji jungshing isimlik bir méyip béyjing ayrodromining 3-zalida bomba partlatqan idi. Térrorluq katégoriyesige kiridighan bir weqening xitayda we shundaqla béyjing ayrodromidek chong bir ayrodromda yüz bérishi elwette xelq'araning diqqitini qozghidi. Kishiler bu méyip térrorchining kimlikini bilishke qiziqti.

Eslide ji jungshing motsiklit bilen kirakeshlik qilidighan bolup, u 2005-yili xitay amanliq xadimlirining hujumigha uchrap éghir zeximlen'gen we méyip qilin'ghan. Shuningdin kéyin chaqliq harwigha chüshüp qalghan ji jungshing héchqandaq yerge erzini aqturalmighan, bir tiyin tölemmu alalmighan. Chaqliq harwigha chüshüp qalghan ji jungshingning halidin uning yézidiki qéri dadisi xewer alghan. Uning öz shexsiy torbétide bayan qilinishiche, héchbir emeldar uning sözige qulaq salmighan.

Ji jungshingning mana bu hékayisi tarqalghandin kéyin, xitayning munazire tor betliridiki mulahizichiler bolsun, xitaydiki weqe heqqide xewer yazghan muxbirlar we hetta xitayning hökümet awazi bolghan xewer torlirida bolsun, birdek uninggha hésdashliq, ich aghritish tuyghusida boldi. Uning hékayisi xitayning adalet sistémisidiki heqsizliqning simwoligha aylinip, qattiq munazire peyda qildi. Bu heqte xitaydiki seyshin xewerler torining muxbiri lu jyéchi élan qilghan “Némishqa bir muxbir ayrodromni partlatmaqchi bolghan kishige hésdashliq qilidu” mawzuluq maqale wekillik xaraktérge ige bolup, u özining ji jungshingni doxturxanida ziyaret qilip chiqqandin kéyinki héssiyatini mundaq bayan qilghan :
-Men doxturxanidin yénip chiqqandin kéyin, méning kallamni intayin murekkep héssiyatlar chulghiwaldi. Eger ji jungshing ayrodromni partlatmay turup, yénimgha kélip, manga erzini éytqan bolsa, men yene uning derdini xewer qilghan bolamtim? menche uning hékayisi xewer qilip tallinishi qéyin, chünki u kishilerning diqqitini tartmighan bolatti. Chünki xitayda bu bekla normal ehwal. Hélimu ésimde, bizge eyni waqitta ders ötkende “It ademni chishliwalsa xewer bolmaydu, adem itni chishliwalsa xewer bolidu” dep ötken idi. Emma xitayda adem itni chishliwalsimu xewer bolmaydu, chünki buninggha oxshash tengsizlikler, tragédiyiler her küni yüz bérip turuwatidu. Bir muxbir peqetla özining bashliqining testiqidin ötidighan xewerlerni yazalaydu. Bu dölette bundaq ishlar bek jiq déyish arqiliq özimizning wijdanini aldaymiz. Bu yerde axbaratning küchi yoq. Chünki bu yerde bizning gélimizni boghup turidighan qollar bar. Biz xewerni élan qilip bolghuche uni yoqitiwételeydighan qollar bar. Bu dölette ishlar ene shundaq. Herqandaq bir ishning qarangghu teripi yoshurulidu. Bezi kishiler haman özini axbaratning teqib qilishidin qachuralaydu. Ular tolimu nomussiz. Men özümning muxbirliq tejribemge tayinip turup shuni déyeleymen, nurghun kishiler özining hayatini adalet üchün qurban qilishni xalimaydu. Menmu shundaq, men buni étirap qilimen, mende adalet üchün küresh qilghudek énérgiye yoq.

Muxbir maqalisining dawamida, özining taghisiningmu yérini tartturup qoyup, bir tiyin tölemge érishelmigenlikini, bir qanche qétim erz qilipmu, ézini aqturalmighanliqini, xitayda bundaq weqelerning intayin jiqliqini yazghan we özi söhbet élip barghan wu boshin isimlik bir jem'iyetshunasning öz aldigha térrorluq weqesi sadir qilghan kishilerge chüshenche bergende “Öz aldigha yalghuz halda térrorluq weqesi sadir qilghan kishiler adette charisiz we hayatta tartishidighan héchnémisi qalmighan kishilerdur” dep izah bergenlikini bildürgen.

Yuqiridiki bu muxbirning héssiyatliri mana bügün xitay jem'iyitide élan qiliniwatqan mulahizilerde birdek otturigha qoyuluwatqan ortaq bir héssiyat bolup, weqe qaytidin xitayda qanun arqiliq idare qilishning emelge ashmasliqi, puqralar uchrawatqan adaletsizliklerni su yüzige élip chiqti. Weqedin kéyin xitay jem'iyitining omumyüzlük halda bu qosh tirnaq ichidiki “Térrorchi” gha hésdashliq qilishi chet'el axbaratlirining diqqitini qozghidi. Ular xitaydiki yéngiche térrorluq rastinila kishilerning qelbini utuwatamdu, eger shundaq bolsa xitay hökümiti buninggha qandaq taqabil turidu? dégen so'allarning jawabigha qiziqmaqta. Ular hetta xitay metbu'atlirining Uyghur we tibet rayonliridiki weqeler bilen xitay ölkiliridiki weqelerge tutuwatqan perqliq mu'amilisigimu diqqet qildi. Xewerlerde éytilishiche, xitay puqraliri 2011-yili jyangshi ölkiside chyen mingchi isimlik yérini tartturup qoyghan bir erzdar hökümet binasigha bomba bilen hujum qilip, özi bilen bille 3 hökümet kadirini öltürgende we shundaqla 2012-yili yünnen ölkisidimu bir erzdar özi bilen bille 4 ademni qoshup partlatqan weqelergimu oxshashla hujum qilghuchilargha hésdashliq bildürgenlikini alahide tilgha élip ötti. Amérikida chiqidighan “Diplomat” zhurnili tor bétide élan qilghan mulahiziside, xitay hökümitining xitayning gherbiy rayonlirida yüz bériwatqan weqelerge we xitay ölkiliride yüz bériwatqan weqelerge qalpaq kirgüzüshtiki perqi sélishturma qilinighan we mundaq déyilgen:
-Ayrodromdiki partlitish weqeside nurghunlighan kishiler bomba partlatquchigha hésdashliq qildi. Hetta uni qehriman, dep atighuchilarmu boldi... Xitaygha oxshash musteqil edliye sistémisi bolmighan, erkin, musteqil axbaratchiliqtin esermu yoq bir dölette bundaq ijtima'iy weqelerge izahat bérish, xitayning gherbiy rayonlirida dawamliq yüz bériwatqan weqelerge izahat bérishtin köp qéyin... Uyghur élidiki hujum qilish weqeliri we tibettiki özini köydürüsh weqelirini yingnidek sözler bilen eyibleydighan xitay metbu'atlar eksiche ji jungshing weqesige birdek hésdashliqini ipade qildi hetta hökümetni bu xildiki weqelerge sel qarimasliqqa chaqirdi. Hetta yer shari waqti gézitimu weqe sadir qilghuchi terepte turup gep qildi.

Melum bolushiche, xitay hökümitining awazi bolghan metbu'atlar arqidinla yene, bundaq weqelerge hésdashliq qilish bilen qanunning ijra qilinishining ikki ish ikenlikini, muqimliqni saqlash üchün bundaq kishilerning oxshashla qanunning jazasigha tartilishi kéreklikini, derdini bundaq izhar qilishning paydisizliqini bildürgen. Emma diplomat gézitining bildürüshiche, ji jungshingning ayrodromda weqe sadir qilishi bir hésabta netije hasil qilghan. Chünki da'iriler ji jungshingning dawasigha qaytidin qarap chiqidighanliqini élan qilghan bolup, gézit mulahizisining axirida “Bu ehwaldin qarighanda, xitaydiki erzdarlarning ehwalida azraq özgirish bolidighandek turidu. Bu xil partlitish weqelirige hésdashliq qilish belki xitayda xeterlik bir adetni shekillendürüp qoyushi mumkin” dep xulase chiqarghan.