Uyghur kishilik hoquq programmisi: xitayning térrorluqqa qarshi qanuni Uyghurlarning kishilik hoquqigha tehdit yaratmaqta

Merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq programma guruppisi 1-féwral küni bir doklat élan qilip, xitayda bu yildin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlighan térrorluqqa qarshi turush qanunigha qarita endishisini bayan qildi. Ular, mezkur yéngi qanunning Uyghurlarning kishilik hoquqini ilgirilep tehdit astigha alghan bir waqitta, xitayning qattiq basturush heriketlirini qanuniylashturushni meqset qilghanliqini bildürdi.

Xitay xelq qurultiyi 2015-yili 27-dékabir, xelq'arada küchlük munazire qozghighan “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” layihisini resmiy maqullap, uni 2016-yili 1-yanwardin étibaren ijra qilishqa bashlighan idi. Qanun maqullan'ghandin kéyin, amérika hökümiti we shundaqla herqaysi xelq'araliq kishilik hoquq organliri birdek mezkur qanunning xitaydiki puqralar erkinlikining bolupmu dini we milliy az sanliqlarning hoquqlirining ilgirilep depsende qilinishigha yol échishi mumkinlikini agahlandurghan idi.

Düshenbe küni, merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq programmisi mexsus doklat élan qilip, xitayning bu térrorluqqa qarshi turush qanunini “Xitay hökümitining Uyghurlarning hoquqini depsende qilish ruxsetnamisi” dep körsetti. Uyghur kishilik hoquq programmisi buning seweblirini doklatta töwendiki nuqtilargha yighinchaqlighan:
-Xitay hökümiti Uyghurlarning herqandaq uslubtiki naraziliq heriketlirini yoqitish meqsiti bilen mezkur qanundiki keng we éniqsiz bolghan “Térrorluq” we “Diniy esebiylik” uqumliri arqiliq Uyghurlarning tinchliqperwer diniy pa'aliyetlirini jinayet bilen qarilimaqchi we hökümetning qattiq qolluq siyasetlirini qanuniylashturmaqchi bolghan.

-Qanunda yene atalmish “Térror weqelirini” xewer qilish, u heqte intérnétte uchur tarqitish cheklinish arqiliq pikir-uchur erkinliki depsende qilin'ghan. Xitay hökümiti zhurnalistlarning, uchur yetküzgüchilerning xitay hökümiti “Térrorluq” qalpiqi kiygüzgen weqeler heqqide xewer bérishini cheklesh arqiliq we bu heqte uchur tarqatqanlarni, intérnétqa resim we widi'o chiqarghanlarni “Ösek söz tarqatti” dep jazalash arqiliq peqetla özining weqe heqqide ilgiri sürgenlirini kücheytish niyitini ishqa ashurmaqchi bolghan.

-Bu qanun xitay hökümitining bixeterlik küchlirige Uyghurlarning hoquqini xalighanche depsende qilish hoquqi béridu.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi alim séyitof ependi bu heqte radi'omizgha qilghan sözide xitay hökümitining “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” ning Uyghurlargha körsitidighan tesirining zorluqini bildürdi.

U sözide, bu qanun arqiliq Uyghurlarning herqandaq yosundiki diniy pa'aliyetliri, naraziliq heriketlirining jinayet bilen eyiblinish éhtimalliqining yuqiriliqini, chünki bu qanundiki izahati chüshiniksiz we intayin keng mene da'irisidiki térimlarning xitay hökümitini bundaq bir hoquq bilen teminleydighanliqini eskertti.

Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy shejafiski bu heqte radi'omizgha qilghan sözide, xitay hökümiti Uyghur élide özining térrorluq bilen küresh qiliwatqanliqini ilgiri sürsimu, emma héchkimning buni tekshürüshige yol qoymaydighanliqini eskertti.

U mundaq dédi: “Eger xitay hökümiti rayondiki weqelerning térrorluq weqesi ikenlikini ilgiri süridiken, u halda u kishilerning buni tekshürüp, emeliyetni körüshige yol qoyushi kérek.”

U shundaqla bu qanunning bolupmu Uyghurlar üchün tehdit peyda qiliwatqanliqini eskertip: “Xitay hökümitining rayondiki emeliyetni tekshürüshke yol qoymasliqi kishini tolimu endishige salidu” dédi.

Térrorluqqa qarshi turush qanunida yuqirida tilgha élin'ghan nuqtilardin bashqa yene, xitaydiki téléfon we intérnét-uchur shirketlirining hökümet bilen abontlargha a'it uchurlarni ortaqlishishi, barliq pochta yollanmilirining igisining kimliklirining tekshürülüshi, xitaydiki chet'el shirketliri we hökümetke tewe bolmighan musteqil organlarning xitay hökümiti bilen shertsiz hemkarlishishi, barliq xitay puqraliri we organlirining mezkur qanunni qollishi we hemkarlishishi dégen'ge oxshash nurghun diqqet qozghaydighan maddilar yer alghan.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti yéqinda élan qilghan bir bayanatida xitay hökümitining bu qanunining peqet “Xitay puqraliri üchünla emes, belki chet'el puqraliri üchünmu tehdit” ikenlikini körsetken.

Amérika dölet ishliri ministirliqi eyni chaghdiki bayanatida xitayning “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” ning térrorluq xewpige qarshi küresh qilishta paydisidin ziyini köp, dep qaraydighanliqini bildürgen idi.

Alim séyitof ependimu sözide mezkur qanunning Uyghur élidiki weziyetni hem shundaqla xitay ichidiki omumiy weziyetni qattiq jiddiyleshtürüp, weziyetni keskinleshtürüwétidighanliqini bildürdi.

Uyghur kishilik hoquq programmisi tetqiqatchisi hénriy shejafiski ependi bolsa xitaydiki omumiy weziyet yönilishining tolimu xeterlik ikenlikini eskertip: “Bu bir mes'uliyetchan hökümet qilidighan ish emes. Xitay hökümiti choqum xelq'ara kishilik hoquq qanunlirigha hörmet qilishi, kishilerning qanuniy hoquqlirini kapaletke ige qilishi kérek” dédi.