Shi jinping 19-qurultayda “Bölgünchilik we térrorluqqa zerbe bérish” ni tekitlishi inkas qozghidi

Uyghur doppisi we kanwa könglek kiygen Uyghur wekil xitay kompartiyesi 19‏-qurultiyining échilish murasimigha kétiwatqan körünüsh. 2017-Yili 18-öktebir, béyjing.

18-Öktebir béyjingda bashlan'ghan xitay kompartiyisining 19‏-qurultiyida shi jinping “Bir yol, bir belwagh” istratégiyesini emelge ashurushta “Tereqqiyatqa tosalghuluq qilidighan aghdurmichiliq, bölgüchilik we térrorluq” qa dawamliq zerbe bérishini kücheytidighanliqini tekitligen.

Shi jinpingning bu sözliri xelq'aradiki Uyghur we tibet weziyitige qiziqidighan mutexessislerning yene bir qétim diqqitini qozghidi. Ular radiyomiz arqiliq inkas qayturup, “Bu xitayning Uyghur we tibetlerge qaritiwatqan basturush siyasitining yenimu küchiyidighanliqidin dérek béridu,” dédi.

Amérikidiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin “Puqralar küchi” teshkilatining bashliqi yang jyenli ependi, xitay re'isi shi jingpingning dawamliq qattiq qol siyaset yürgüzüshni tekitlishidin heyran qalmaydighanliqini bildürdi. U, shi jingping textke chiqqan 5 yildin buyan Uyghur tibet qatarliq xitay bolmighan xelqlerge qarita basturushning üzlüksiz kücheytilgenlikini misallar arqiliq körsetti.

Yang jyenli mundaq dédi:“Men shi jingpingning sözliridin zadila heyranliq hés qilmidim. Chünki shi jingping textke chiqqan 5 yildin buyan izchil türde qattiq qol siyaset yürgüzüp keldi, bolupmu az sanliq milletler rayonliridin sherqiy türkistandiki Uyghurlargha, yeni shinjang dep atawatqan zéminda yuqiri bésimliq qattiq qol siyaset yürgüzdi. Hetta atalmish ‛yumshaq qol siyaset‚ yürgüzdi dep teriplen'gen jang chünshyenni yötkep kétip, uning ornigha chén chüen'goni yötkep keldi. Chén chüen'go bolsa tibette yürgüzgen intayin qattiq basturush siyasetlirini, yeni yerlik xelqning diniy étiqadi we medeniyitini yoqitidighan siyasetlerni bu jayda téximu ashurup yürgüzdi. Mesilen, diniy orunlarda partiye bayriqi ésish, ‛qoshmaq tughqan bolush‚ dégenlerni köchürüp ekelgendin sirt, saqchilarni köpeytip, yighiwélish lagéri tüsidiki ‛yépiq terbiyelesh merkezliri‚ ni qorup, Uyghurlarni millet boyiche qamiwaldi. Shunga men uning qattiq basturushni tekitlishidin heyran qalmaymen.”

Yang jyenli yene shi jinpingning atalmish “Xitay chüshi” we “Bir belwagh, bir yol” qurulushida Uyghurlarni basturush nishani qiliwatqanliqini dunyagha anglitishning zörürlükini tekitlidi.

Yang jyenli mundaq dédi:“Shi jinpingning bayanidiki ‛bir belwagh, bir yol‚ liniyisi ötidighan rayon we döletlerning hemmisi dégüdek islam dinigha étiqad qilidighan xelqler yashaydighan jaylardur. Shunga uning sözidiki diniy radikalliqqa zerbe bérish, bölgünchilerge zerbe bérish qatarliq nuqtilar emeliyette Uyghurlarni basturushni körsitiwatidu. Shunga biz bu mesililerni xelq'arada kötürüp chiqishimiz lazim. Shi jinping 19-qurultayda hakimiyetni öz qoligha merkezleshtürgendin kéyin, uning atalmish ‛xitay chüshi‚ ni emelge ashurushta bu zémindiki Uyghurlargha qarita téximu shepqetsiz basturush siyasiti yürgüzidighanliqini dunyagha anglitishimiz kérek. Elwette, nöwette xitayning iqtisadiy tereqqiyati töwenleshke qarap méngiwatidu. Emma shi jinping nöwette chong xitaychiliqni tekitlep, xitay milletchilikini kücheytish arqiliq öz hakimiyitini mustehkemleshke tirishiwatidu, bundaq ehwalda xitay bolmighan az sanliq milletler téximu qattiq basturushqa uchraydu. Shunga méningche bu ehwallarni téximu köp kishilerge bildürüsh intayin muhim.”

Weziyet analizchilirining qarishiche, shi jinping textke chiqqandin kéyin, xitayning iqtisadiy we siyasiy jehettiki kéngeymichilik siyasitini ashkara ipadileydighan “Bir belwagh, bir yol” pilani seweblik bu liniye boyidiki Uyghur aptonom rayoni, tibet aptonom rayoni qatarliq jaylarda siyasiy weziyet dawamliq jiddiyleshken.

Chet'ellerdiki tibet pa'aliyetchiliridin nöwette teywende pa'aliyet élip bériwatqan jashi sérin ependining qarishiche, shi jinping textke chiqqan 5 yildin buyan Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaritilghan basturush siyasiti yenimu qattiq ijra qilin'ghan. Qurultaygha ewetilgen atalmish wekiller xitay hökümitining qolchomaqliri bolghini üchün, ular héchqachan öz xelqi uchrawatqan bu xil qattiq basturushqa naraziliqini bildürmeydiken. Shunga 19-qurultaydin kéyin xitay hökümitining Uyghur we tibetlerge qaratqan basturush siyasiti yenimu küchiyishi muqerrerken.

Jashi sérin ependi yene mundaq dédi: “Shi jinping hakimiyet béshigha chiqqan 5 yildin buyan muqimliqni saqlash, bölgünchilikke zerbe bérish, diniy radikalliqqa zerbe bérish namida tutqun qilin'ghan tibet we Uyghurlar barghanche köpeydi. Emma ular peqet siyasiy jehettin barawerlik, diniy jehettin erkinlik telep qilghanlar idi. Hetta zashi wangjugha oxshash tibetlerning tilini, milliy medeniyitini saqlashni teshebbus qilghuchilarmu tutqun qilinip türmilerge tashlandi.”

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin yaponiyediki ilham mexmut ependi, shi jinping otturigha qoyghan atalmish “Bölgünchilik we térrorluq” heriketlirige qattiq zerbe bérish chaqiriqi emeliyette Uyghurlargha qaritilghan basturushning bundin kéyin téximu küchiyidighanliqining bir ishariti, dédi.