Мутәхәссисләр хитай даирилирини уйғур исимлириниң йезилиш қаидисигә һөрмәт қилишқа чақирди

Уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт йеқинда мәзкур райондики йәрлик милләт адәм исимлириниң хитайчисиниң йезилиши вә тәләппузиниң қелиплаштурулидиғанлиқини вә өлчәмләштүрүлидиғанлиқини елан қилған.

Шу мунасивәт билән уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт вә аптоном районлуқ тил-йезиқ комитети бу йил 23‏-июн ахбарат йиғини чақирип, йәрлик милләт адәм исимлириниң йезишилидики чечилаңғулуқни бу йил ахирилириға қәдәр түзитип болидиғанлиқини билдүргән иди.

Биз мәзкур бәлгилимә һәққидә тәпсилий учур елиш үчүн уйғур районидики бәзи сақчи понкитлириға телефон қилдуқ. Шималий уйғур райониниң мәлум бир йезисидики бир сақчи понкитиниң хадими, исмини түзитидиғанлар сақчи понкитиниң нопус хадимини издиши керәкликини билдүрди.

Сақчи: 1 “бу ишни әтә вақтиңиз чиқса, кәнт сақчисини издәп тәпсилий әһвални шуниңдин уқсиңиз болиду. Андин бизниң нопус сақчисини издисиңиз, у тәпсилий әһвални ейтип бериду. Алди билән кәнт сақчисини издәң. Сиз кәнт сақчисини издәп берип, униңға исмиңизни өзгәртиш уяки түзәшниң қайил қиларлиқ бир сәвәбини көрсәтсиңиз, у сизгә хәт қилип бериду. Хәтни елип бизниң нопус сақчисини издәйсиз” деди.

Лекин башқа бир сақчи понкитиниң аял хадими, ундақ уқтурушни аңлап бақмиғанлиқини билдүрүп, әмма сақчи понкити пәқәт нопус билән кимликтики исимларниң йезилишини түзитидиғанлиқини илгири сүрди.

У мундақ дәйду: “вайтаң, ундақ уқтурушни мән аңлимаптимәнғу! ашу карт беҗиргәндәк нопус вә кимликтики исимни язған болса тоғра болиду. Чоқум шундақ йезилиши керәк. Әгәр кимликтики исимниң хәнзучә йезилиши уйғурчә исим билән охшаш кәлмисә, хата йезилип қалған болса, уни бу йәрдин өзгәртип берәтти. Лекин банка карттики исим башқа яңза йезилип қалса, униңға қандақ бөлидики әмди. ”

Йәрлик милләт адәм исимлириниң йезилишини конкрет қандақ қелиплаштуриду, бу һазирға қәдәр таза айдиң әмәс. Йеңи бәлгилимидә нурғун һалқилиқ мәсилиләргә җаваб берилмигән. Мәсилән, уйғурларниң саяһәт гуваһнамиси яки паспортидики исим- фамилиси қандақ елиниду?

Һазирқи исим билән фамилини алмаштуруветидиған әһвал өзгәртиләмду? паспорт яки саяһәт гуваһнамилиридики исимниң инглизчә транскирипийәси қайси тәләппузни асас қилиду? һазирқидәк давамлиқ хитайчини асас қиламду яки бурунқидәк уйғурчиси қандақ тәләппуз қилинса, әйнән елинамду?

Америкида олтурушлуқ уйғур статистика вә санлиқ мәлумат амбери мутәхәссиси туғлуқ абдуразақ әпәндиниң көрситишичә, уйғур адәм исимлириниң йезилиш вә тәләппуз қаидисиниң ғәрәзлик яки ғәрәзсиз өзгәртилиши ялғуз уйғурларға қийинчилиқ пәйда қилип қалмиған. У йәнә хитай һөкүмитиниң өзигә нурғун қийинчилиқни туғдурған.

Туғлуқ абдуразақ мундақ деди: “(америкиға) кәлгәнләрниң һәммисиниң исми қалаймиқан. Аву күни бири билән учришип қалдим. Униң исми әнвәр икән. Ахири келип, буниң фамилиси ән, исми веер болуп қапту. Ашу исим билән ичкиригә барса буни хитайла дәйду, һәргиз уйғур демәйду.

Әгәр өлчәмләштүривәтсә, компютер бирла қарап униң уйғурлуқини биливалиду. Ичкиридә нурғун уйғур бар. Әгәр улар исмини шундақ өзгәртивалса, уларниң исмиға қарап уйғурлуқини пәрқ етәлмәйду. Демәк, исмиға қарап булар хитайлашқан дәп бәзи хитайлар бәлки хош болиду. Әмма вақти кәлгәндә сениң нәдин кәлгәнликиңни билишкә тоғра кәлсә, бәлки тәләп қилип, саңа бурунқи исмиңларни ишлитиңлар дейиши мумкин.”

Туғлуқ абдуразақ йәнә, өзлириниң 1996‏-йили уйғур аптоном райониниң сабиқ рәиси абләт абдурешит америкиға кәлгәндә униңға илтимас сунуп, уйғурларниң исим-фамилә қаидисигә һөрмәт қилишни тәләп қилғанлиқини, әмма буниң ақмиғанлиқини билдүрди.

Туғлуқ абдуразақ мундақ деди: “абләт абдурешит бир қетим америкиға кәлгәнтиғу, һелиқи әбәйдулла дегән ташқи ишлар ишханисиниң мудири шуниң билән биргә. У адәм рәһмәтлик болуп кәтти. Шу вақитта биз үчәйлән вашингтонға берип көрүшкәндә, у чағда бизниң тоса дәйдиған тәшкилат бариди. Шу тәшкилатниң мән рәиси идим. Шу вақитта биз мушу тоғрилиқ рәсмий бир лайиһә сунған. Абләткам шу вақитта қошулған буниңға. Қошулуп, бу наһайити яхши лайиһә болупту, мән буни юқириға сунимән. Бунчилик ишлар қолимиздин келиду дәп, вәдә берип кәткәнти.”

Хитай ахбаратиниң қәйт қилишичә, уйғур адәм исимлирини қелиплаштуруш вәөлчәмләштүрүш пилани хитай һөкүмитиниң бу йил уйғур районида йолға қойған “милләтләр иттипақлиқини алға сүрүш йили” программисидики 20 нәччә хил тәдбирниң бирикән.
Униңда, уйғур адәм исимлириниң хитайдики йезилиши вә тәләппузидики 6 хил қалаймиқанчилиқни түзитиш тәкитләнгән.

Амма,америкидики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар баратниң қаришичә, хитайниң уйғур адәм исимлирини өзгәртиши бир хил биһөрмәтлик вә зораванлиқ болуп, у уйғурлардики мәдәнийәт кимлик хәвпини күчәйтивәткән.

Қаһар барат: “хитайда қандақла болмисун уйғурларниң исмини уларниң өзиниң һәрпи билән ипадиләшкә һечқандақ қийинчилиқ йоқ иди. Лекин улар уйғур исимлирини мәҗбурий хитайлаштуруп, хитайчә хәтниң пинйин системисиға киргүзүп, уйғурчә исимларни пүтүнләй чүшәнгили болмайдиған қилип бузувәтти. Бузувәткәндә бу йәрдә мундақ икки иш бар. Бири, бу аз санлиқ милләтләрниң тилиға вә исмиға һөрмәтлик қилмаслиқ. Иккинчиси, чоң милләтчилик, шуңа сениң исмиңни бизниң хитайларниң хитайчә аһаң системисиға киргүзимиз, дәп, бир хил зораванлиқ қилди” деди.

Қаһар барат йәнә, хитайниң уйғур исимлирини өзгәртишидики мәқсити“уйғур тавуш системилирини бурмилаш” дәп көрсәтти.

Хитай өктичилириниң қаришичә, хитай һөкүмити уйғур адәм исимлирини қелиплаштуруш вә өлчәмләштүрүш уйғурларға қулайлиқ яритишни мәқсәт қилиду дәп тәкитлисиму, әмма униң әмәлийәттики мәқсити уйғурларни контрол қилиш вә оңушлуқ башқурушни нишан қилған.

Америкидики хитай кишилик һоқуқ паалийәтчиси лю чиң йеқинда радиомизға бәргән баянатида, уйғур “адәм исимлириниң қалаймиқан болуши хитай һөкүмитигә нурғун қулайсизлиқларни тепип бәргән” дегән.