2017-Yilida Uyghurlarning béshigha kelgen külpetler (9)

Uyghur diyaridiki mejburiy salametlik tekshürüsh, we DNA ewrishkisini arxiplashturush herikiti

2017-Yili xelq'ara taratqularning diqqiti merkeshleshken we xelq'arada Uyghurlarning insan heqliri depsendichiliki bilen qattiq eyibleshke uchrighan weqelerning yene biri,Uyghur diyarida 16 milyondin artuq ahalining mejburiy salametlik tekshürüshi, we 9 milyondin artuq ahalining DNA ewrishkisining arxiplashturulushi boldi. Diqqitinglar muxbirimiz méhriban teyyarlighan yürüshlük programmilarning 9-qismida bolsun.

Xitay da'iriliri 2016-yili 9-ayda bashlighan Uyghur diyaridiki omumiy xelq salametlik tekshürüsh herikiti 2017-yili mejburiy tüs alghan halda dawamlashti.

2017-Yil 1-yanwar küni “Xelq tori” ning bir xewiride 2016-yil 9-aydin 12-ayning axirighiche Uyghur aptonom rayoni boyiche “Omumiy xelq salametlik tekshürüshte” 2016-yil 27-dékabirgha qeder Uyghur aptonom rayonida jem'iy 16 milyon 850 ming ahale salametlik tekshürüsh programmisigha qatnashturulghanliqi we buning 2017-yil ichide tamamlinidighanliqi xewer qilindi.

Igilinishiche, xitay hökümiti ötken yili 9-aydin buyan Uyghur aptonom rayonida “Omumiy xelq salametlik tekshürüsh” herikiti qozghap, birinchi qétimda jem'iy 17 milyon 500 ming ahalining shexsiy salametlik arxipini turghuzghan. Buning üchün xitay hökümitining jem'iy bir milyard 500 milyon yüen meblegh salghan.

Da'iriler 2017-yili2-ayda Uyghur rayonida 2-qétimliq omumiy xelq salametlik tekshürüshini bashlidi

Xitay xewerliride 2017-yili rayondiki 18 milyon xelq üstidin salametlik tekshürüsh élip bérilghanliqi we bulardin 9 milyondin artuq ahalining salametlik ehwali arxiplashturulghanliqini xewer qilghan.

Xitayning shinjang gézitining 2017-yili 7-ayning 24-künidiki xewiride 2017-yili 2-ayda bashlan'ghan 2-qétimliq salametlik tekshürüshte 7-ayghiche Uyghur diyarida jem'iy 21 milyon kishi qatnashturulup qan ewrishkisi élin'ghanliqi, buning ichide 7-ayning 19-künige qeder jem'iy 4 milyon 270 mingdin artuq kishi üstidin shexsiy salametlik arxipini turghuzup bolghanliqi xewer qilin'ghan. Xitay taratqulirida 2-qétimliq salametlik tekshürüshke xitay hökümiti jem'iy 1 milyard 780 milyon meblegh ajratqanliqi tilgha élindi.Xewerde yene bu qétim Uyghur élining jenubidiki bir oblast, 3 wilayette 9 milyon 80 mingdin artuq adem tekshürülüp, tekshürülüsh nisbiti 99 pirsentke yetkenlikini bildürgen.

Xewerde Uyghur aptonom rayoni boyiche 2017-yili omumiy xelq salametlik tekshürüsh programmisining tamamlinidighanliqi we qatnashturulidighan kishilerning nisbiti 96 pirsentke yetküzülidighanliqi tekitlen'gen.Xewerde déyilishiche “Omumiy xelq salametlik tekshürtüsh qurulushi” xoten wilayitide 100 pirsent orunlan'ghanliqi melum.

Xitay taratquliridin “Shinjang géziti” ning 18‏-öktebirdiki xewiridin melum bolushiche,xitay da'irilirining Uyghur rayonida 2017-yili élip barghan 2-qétimliq 2017-yilliq omumiy xelq “Salametlik tekshürüshi” 15‏-öktebir axirlashqan.

Xewerde ashkarilishiche, da'iriler 2-qétimliq omumiy xelq “Salametlik tekshürüshi” ge bir milyard 585 milyon yüen pul ajratqan. Xewerde, 2-qétimliq salametlik tekshürüshte Uyghur aptonom rayonluq sehiye-pilanliq tughut komitétining doklatidin neqil élinip,, da'iriler Uyghur rayonining bu yilliq omumiy xelq “Salametlik tekshürüshi” de 18milyon 750 mingdin artuq ademning salametlikini tekshürüp, Uyghur élining jenubiydiki bir oblast, 3 wilayette 9 milyon 80 mingdin artuq adem üstidin arxip turghuzulghanliqi tekshürülüsh nisbitining 99 pirsentke yetkenliki bildürüldi.

Radi'omizning xoten, qeshqer qatarliq jaylardiki yerlik Uyghurlardin ehwal ilgilishiche, “Salametlik tekshürüsh” qurulushi mejburiy yosunda élip bérilghan. Bu jeryanda her bir shexsning qan örniki, DNA örniki we bashqa fizikiliq shexsiy uchurliri élip qélinip, kompyutérda arxiplashturulghan.

Radi'omiz yerliktin igiligen ehwallardin Uyghurlar bu qétimqi salametlik tekshürüshning sewebini bilmeydighanliqini, Uyghurlar buyruq bilen mejburiy qan élip salametlik tekshürüshke qatnashturulghan bolsimu, emma tekshürüsh netijisining puqralargha bérilmigenlikini bildürdi. Salametlik tekshürüshni ret qilghan Uyghurlarning türküm-türkümlep terbiyelesh orunlirigha ewetilgen hetta bezilirining türmilerge qamalghanliqi we ular üstidin terbiyelesh merkezliride mejburiy salametlik tekshürüsh élip bérilghanliqi melum boldi.

Radi'omiz igiligen ehwallardin yépiq terbiyelesh merkezlirige qamalghan Uyghurlar üstidin ayrim doxturxanilarda mejburiy salametlik tekshürüshi élip bérilghan. Inkaslardin melum bolushiche,qeshqerde yépiq terbiyelesh merkezliride turuwatqanlarning qeshqerdiki “Yüen dong” kespiy cheklik shirkiti doxturxanisida salametlik tekshürüsh élip bérilghan. Mezkur doxturxana bir wénjuluq xitay sodiger teripidin 2010-yilidin kéyin qurulghan iken.

10-Ayning 16-küni mezkur doxturxanidin téléfonimizni alghan bir Uyghur séstra terbiyelewatqanlarning salametlik omumiy ehwali mushu doxturxanida tekshürüsh hökümet teripidin belgilep bérilgenlikini we arxiplirini hökümetning élip kétidighanliqini bildürdi.

Qoghan yézisidiki terbiyelesh merkezliride turuwatqanlarning salametlik arxipini turghuzush ehwali heqqide éniqlash élip bérish jeryanida biz yene qeshqer qoghan yéziliq saqchi ponkiti bilen alaqileshtuq.

Ziyaritimizni qobul qilghan saqchining jawabliridin, terbiyelesh merkezlirining hemmila yerde barliqi, qoghandimu barliqi we terbiyelesh merkezliri hem tutup turush orunliridiki her qandaq kishi üstidin salametlik tekshürüshi élip bériliwatqanliqi qayta delillendi. Emma bu saqchi bashqa ehwallar heqqide tepsiliy melumat bérishni ret qildi.

Közetküchiler, bu “Qurulush” ning noqul halda “Salametlik tekshürüsh” la bolup qalmastin, belki weziyiti künséri murekkepliship kétiwatqan Uyghur élida ahalilerning shexsiy uchurlirini torlashturup, rayonni uzaqqiche muqim idare qilishtiki bir xil istratégiyelik pilan bolushi mumkin, dégen gumanni texmin qilmaqta.

Xitay hökümitining Uyghur diyarida élip bériwatqan mejburiy yosundiki “Omumiy xelq salametlik tekshürüsh” herikiti, bolupmu her bir shexsning qan we DNA ewrishkisini élip, shexsiy salametlik arxipini turghuzushi xelq'ara jem'iyetning küchlük diqqitini qozghidi.

Mutexessislerdin en'gliyediki doxtur we siyasiy pa'aliyetchi enwer toxti ependi, nyu-yorktiki kolombiye uniwérsitétining tébbiy penler tetqiqatchisi memet imin ependiler öz qarashlirini otturigha qoyup, xitayning Uyghur aptonom rayonida, jümlidin bu rayondiki melum bir milletni nuqta qilip “Salametlik tekshürüsh” bahaniside shexslerning qan ewrishkisini toplishi kishilerning gumanini qozghaydighan jiddiy mesile ikenlikini bildürdi.(Awaz)

Ular bayanida pütkül Uyghur xelqi mejburlarghan bu xil mejburiy DNA toplash herikitining Uyghurlargha élip kélidighan xetirini agahlandurdi.

2. 2017-Yili 10-ayda xitay tesis qilghan jenub hawa yolliri shirkitining Uyghur rayoni tarmiqining adem ichki ezalirini xitay ölkilirige téz sür'ette yötkeydighan “Yéshil hawa yoli” ikenlikimu ashkarilandi.

Jenub hawa yollirining 2017-yili 10-ayda élan qilghan bir teshwiqat doklatida ashkarilishiche, “Yéshil hawa yoli” 2016‏-yili tesis qilin'ghandin buyan 500 qétimdin artuq ademlerning ichki orginini yötkigen.

Xewerlerde, xitay sehiye ministirlikining xitayda her yili 10 ming ichki ezaning köchürülidighanliqini qeyt qilsimu, biraq emili san buningdin zor derijide éship chüshidiken. Amérikidiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi étan gutman 2016‏-yili élan qilghan doklatida, xitayda her yili60 mingdin 100 mingghiche ichki eza köchürülidighanliqini ilgiri sürülgen.

Jenub hawa yollirining teshwiqat doklatida körsitilishiche, jenub hawa yollirining shinjang tarmiqi 2016‏-yili 7 ay ichide “Yéshil hawa yoli” arqiliq7 qétim adem ichki ezasi yötkesh wezipisini tamamlighan. Biraq jenub hawa yollirining teshwiqat doklatida bu ichki ezalirigha qandaq érishkenlikini chüshendürülmigen.

Uyghur aptonom rayonida adem ichki ezalirini i'ane qilish tüzümi 2013‏-yildin bashlap yolgha qoyulghan. “Shinjang merkizi sheher géziti” ning yéqinda ashkarilishiche, Uyghur aptonom rayonida ichki eza i'ane qilish tüzümi yolgha qoyulghan 4 yil ichide aran 23 adem ichki ezasini i'ane qilghan iken.

Mezkurxewer, xelq'aradiki teshkilatlar we pa'aliyetchiler, xitaydiki saqchi, edliye organliri xadimlirining bezi doxturxanilar bilen birliship, falun'gongchilar, Uyghurlar we ölümge höküm qilin'ghan mehbuslarning ichki ezalirini köchürüp pul tépiwatqanliqigha da'ir xewerler arqa-arqidin élan qiliniwatqan bir mezgilde tarqaldi.

3. Uyghur élidiki “Heqsiz salametlik tekshürüshi” xelq'arada qattiq tenqid qilindi

Xitayning 2016-yili 9-ayda bashlap 2017-yili dawamlashturghan Uyghurlarning DNA ewrishkisini toplishi xelq'arada küchlük inkas qozghidi.

Bu tenqidlerde xitay hökümitining Uyghur diyarida élip bériwatqan mejburiy yosundiki “Omumiy xelq salametlik tekshürüsh” herikiti, bolupmu her bir shexsning qan we DNA ewrishkisini élip, shexsiy salametlik arxipini turghuzushi xelq'ara jem'iyetning küchlük diqqitini qozghighan. Kishilik hoquqni közitish teshkilati 2017-yil 12-dékabir “Xitay az sanliq milletler rayonida milyonlighan kishining DNA ewrishkisini yighmaqta” mawzuluq bir parche doklat élan qildi.Doklatta,xitayning Uyghurlardin omumyüzlük halda DNA ewrishkisi toplighanliqini tenqidlidi.

Mezkur teshkilat doklatida xitay hökümitining Uyghur élidiki 12 yashtin 65 yashqiche bolghan ariliqtiki barliq kishilerning DNA ewrishkisi, barmaq izi, qan tipi we ularning köz qarichuqini perqlendüridighan uchurlarni yighiwatqanliqini bildürdi.

Mezkur doklatta bu heriketning kishilik hoquqqa, jümlidin insanlarning shexsiy mexpiyetlik hoquqigha dexli-teruz yetküzüsh ikenliki alahide tekitlendi.Mezkur doklat washin'gton pochtisi, amérika s n n téléwiziyesi qatarliq xelq'ara axbarat wasitilirining küchlük diqqitini qozghidi.

Xewerlerde omumyüzlük halda kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining mes'uli soféy réchardsonning “Pütün bir xelqning DNA qatarliq bi'ologiyelik uchurlirini mejburiy toplash xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisige pütünley xilap. Eger u salametlik tekshürüshi dégendek namlar bilen mexpiy élip bérilsa, téximu xeterlik,” dégen sözlirige orun bérildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori soféy réchardson sözide: “Heqsiz salametlik tekshürüsh” ni qattiq eyibligen. U 14-dékabir radiyomizgha qilghan sözidimu, “Xitay hökümitining kishilerning DNA ewrishkisi qatarliq xususiy uchurlirini yighip arxiplashturushini xelq'ara kishilik hoquq normlirigha ochuq -ashkara halda buzghunchiliq qilghanliq” dep eyiblidi.

Soféy réchardson radi'omiz ziyaritini qobul qilghinida xitay hökümitini tenqitlep, “Menche, xitay hökümiti buning ismini omumiy xelq salametlik tekshürüsh emes omumiy xelqning xususiyliqini depsende qilish, dep özgertishi kérek. Hökümetlerning xelqni sehiye xizmetliri bilen teminlesh mejburiyiti bar. Emma ularning kishilerning bi'ologiyelik uchurlirini xalighanche yighish, yene kélip ularning xewiri bolmay turup yighish we saqlash, ulargha buninggha qarshiliq bildürüsh hoquqi bermey turup élip bérish hoquqi yoq” dédi.

Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi hénriy shajéski ependimu bu heqte toxtilip, “Xitay hökümitining shexsiylerge a'it bi'ologiyelik uchurlarni yighish herikitini bixeterlik nami astida élip bériwatidu. Undaq bolghanda DNA ewrishkisi élin'ghan her bir adem gumandar hésablinamdu? mana buningdin qarighanda, bu döletning nazaret sistémisining qoli yétip barghan yene bir sahe hésablinidu. Menche, dölet bu yerde kontrol sistémisini ishqa kirishtürüwatidu we bu sistéma xelq'ara normlargha pütünley xilap bolghan bir sistémidur.” dédi.

Uyghur teshkilatliridin dunya Uyghur qurultiyimu bayanat élan qilip, xitayning heqsiz omumiy xelq “Salametlik tekshürüshi” ni yolgha qoyushtiki heqiqiy meqsiti Uyghurlarning bi'ologiyelik uchurini toplap, DNA ambiri qurush, bu arqiliq Uyghurlarni kontrol qilish ikenliki ilgiri sürüldi.

2017-Yili 13-dékabir d u q re'isi dolqun eysa ependi en'gliye parlaméntida chaqirilghan “Xitaydiki ichki eza etkeschiliki heqqide guwahliq bérish” yighinida doklat ber berdi.

Mezkur guwahliq bérish yighinida 2016-yili9-ayda bashlinip, bashlinip 2017-yili dawamlashqan atalmish omumiy xelq mejburiy salametlik tekshürüp, DNA ewrishkisining mejburiy toplinishi, arxiplashturulushi, 10-ayda ashkarilan'ghan xitay jenub hawa yollirining ürümchi we qeshqerde tesis qilin'ghan, Uyghur élida adem orgini yötkeydighan “Yéshil hawa yoli” karidori alahide tilgha élinip, Uyghur diyarida yéqinqi yillarda barghanche köpeygen ölümge höküm qilin'ghanlarning organlirini yötkesh, omumiy xelq salametlik tekshürüp, arxiplashturush, 2009-yildin buyan barghanche köpeygen ghayib bolghan Uyghurlarning qanunsiz organ tijariti bilen munasiwiti qatarliq mesililer otturigha qoyuldi.