Хотән гума наһийәсидә йүз бәргән пичақлиқ һуҗумда 8 адәм өлгән

Хотәнниң гума наһийә базирида йүз бәргән пичақлиқ һуҗум 14‏-феврал шу йәрниң вақти кәч саәт 5:00 ләрдә йүз бәргән. Лекин, хитай һөкүмәт таратқулириниң һазирға қәдәр бәргән хәвәрлиридә, вәқәниң тәпсилати, һуҗумчи вә һуҗумға учриғучиларниң кимлики, һуҗумчиларниң һуҗум муддиаси қатарлиқ әһваллар тилға елинмиған.

Пәқәт хотән вилайәтлик һөкүмәт ториниң хәвиридә, пичақлиқ 3 кишиниң гума наһийә базирида һуҗум қозғап, 5 кишини өлтүргәнлики, 5 кишини яриландурғанлиқи, сақчиларниң һуҗумчиларни етип өлтүрүлгәнлики, вәқәниң тәкшүрүлүватқанлиқи билдүрүлгән.

Бу вәқә, хотәндә йеқинқи 2 йерим ай ичидә йүз бәргән 3‏-тоқунуштур. Буниңдин 2 йерим ай аввал хотән қарақаш наһийәлик партком һуҗумға учрап, 4 киши өлгән. Бу йил 4‏-январ хитай аманлиқ күчлири гума наһийәсидә 3 уйғурни етип өлтүрүп, уларни 2014‏-йилдики “22‏-апрел вәқәси”гә четишлиқ кишиләр дәп елан қилған иди.

Биз хотән шәһири вә хотәнниң башқа наһийәлиридики җ х органлириға, гума наһийәсидики һәр қайси сақчи понкитлириға телефон қилип, вәқәниң тәпсилатини сүрүштүргән болсақму, әмма һәммәйлән учур бериштин өзини қачурди.

Хотән вилайәтлик җ х идарисиниң бир кәчлик нөвәтчи хадими һуҗумчиларниң кимликигә даир соалимизға җаваб беришни рәт қилип, зияритимизни қобул қилалмайдиғанлиқини билдүрди.

Бу сақчи хадими мундақ деди: “кәчүрисиз, сизниң бу соалиңизға мән җаваб берәлмәймән. Чүнки, җиддий әһвалларни мәлум қилиш, қобул қилиш телефони. Бу зиярәт телефони әмәс. Сиз әң яхшиси башқа телефонға урсиңиз боламду? кәчүрисиз, мән телефонни қоюветимән. Сизниң зиярәт қилимән дегиниңизгә рәһмәт.”

Биз йәнә, гума базарлиқ сақчи понкитиға телефон қилдуқ. Сақчи понкитиниң кәчлик бир нөвәтчи сақчиси, гума наһийәсидә пүтүн кириш-чиқишларниң контрол қилинғанлиқи, буниң гума наһийә базирида сәйшәнбә күни йүз бәргән вәқә билән мунасивити бар -йоқлуқи һәққидики соаллиримизни аңлап “уни мән уқмайдикәнмән” дәп телефонни қоювәтти.

Гума сим ават сақчи понкитиниң кәчлик нөвәтчи хадими охшашла соалимизға җаваб беришни рәт қилди. У, “яқ, биз ундақ ишларни билмәйдикәнмиз. Бизниң хәвиримиз йоқ” дәп көрсәтти.

Йәрлик аһалиләрниң билдүрүшичә, нөвәттә гума наһийисидә қаттиқ тәкшүрүш йолға қоюлған. Гума наһийәсидә олтурушлуқ бир уйғур аял, вәқә һәққидә тохтилишни рәт қилған болсиму, әмма өзиниң бүгүн базарда қаттиқ кимлик тәкшүрүлүватқанлиқини көргәнликини, нуқтилиқ әркәкләрниң кимлики тәкшүрүлүватқанлиқини билдүрди.

Уйғур аял: мәндин гәп соримаң, мән уқмаймән. Чүнки, мән нәқ мәйданда йоқ. Немә болғанлиқини мән уқмаймән. Хапа болмаң, мән аңлимидим. Таңәй қанчә адәмки уқмаймән. Мениң өйүм йеңи шәһәр )райони( да. Бүгүн сиртқа чиқсам тамаққа қичқириптикән ачам. Аптобусқа чиқимиз әмди. Аптобусқа чиқсам, сақчи балилар бар икән, кимлик тәкшүргини турупту. Мундақ, кетиватқанларниң кимликини тәкшүргинини көрдүм.

Мухбир: у кимлик тәкшүрүватқанлар һәммә адәмниң кимликини тәкшүрүватамду яки қисмән көзгә көрүнгән адәмләрниң кимликини тәкшүрүватамду?

Уйғур аял: һәммә адәмниңкини тәкшүрүватиду, йолда маңған әр кишиләрниңкини тәкшүрүватиду. Аялларниңкиниму тәкшүрүватқан охшайду, лекин әр кишиләрниңкини тәкшүргинини көрдүм. Мени тәкшүрмиди, тәкшүргән болса берәттим. Мениңкини соримиди.

Мухбир: бүгүн базарға чиққанда һелиқи вәқә болған йәргә берип бақтиңизму?

Уйғур аял: яқ, яқ, берип бақмидим. Мән у йәргә қулақ салмидим. яқ, у йәргә берип бақмидим.

Хотән шәһиридики бәзи аһалиләрниң билдүрүшичә, гумидики вәқәдин кейин даириләр хотән шәһиридә охшашла аманлиқ тәдбирлирини қаттиқ күчәйткән. Хотән шәһиригә қарашлиқ мәлум бир йезиниң турғуни, икки күндин бери лексийә аңлаватқанлиқини, уларниң йезисиға һәрбий, сақчиларниң орунлаштурулғанлиқини билдүрди.

Уйғур деһқан: түнүгүн гумида болған вәқәдин хәвәрсиз, лекин бизниң бу йәрдә икки күн болди муқимлиқ тоғрисида лексийә аңлаватимиз. Гумидики, қарақаштики, һазир болуватқан турмушимиздики )ишларни( өгиниватимиз. Өгәнмигәнләр өгиниватиду. Өгәнгәнләр үгитиватиду. Биз деһқан аилиси, өгиниватимиз.

Мухбир: у, кочиниң әһваличу, кочиға чиқсаңлар, кириш-чиқишларда кимлик тәкшүридиған бу ишлар хели җиддий болуватамду?

Уйғур деһқан:-түнүгүндин тартип мушу кәнтимиздин айрилип бақмидуқ. Сиртқа чиқсақ болмайду. Болиду. Лекин рухсәт алсақ, рухсәт елип маву хотәнгә барсақ болиду. Әмма, униң сиртиға чиқишқа болмайду. Түнүгүн болған вәқә болсун, униңдин бурун болған вәқә болсун, һәммиси һәммәйләнгә тәсир қилди. (Бизниң йезида) һәрбий, сақчилар бар, яман җиқ. Һәр 500 метирда бирдин сақчихана селип һазир қаттиқ авайлап өтимиз.

Мәзкур вәқәдин кейин бәзи уйғур паалийәтчиләр, хитай даирилириниң учурни контрол қилғанлиқини тәнқид қилди. Улар хитай даирилирини очуқ-ашкара болушқа, вәқәни баһанә қилип, йәрлик хәлқни қорқутмаслиққа, адил болушқа вә хәлқара өлчәмләргә әмәл қилишқа чақирди.

Уйғур паалийәтчилириниң илгири сүрүшичә, бу хил зораванлиқ вәқәлириниң хотәндә көп йүз бериши, хитайниң бастуруш сияситини уйғурлар мутләқ көп санлиқтики бу районға мәркәзләштүргәнлики билән мунасивәтликкән.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси, вәзийәт анализчиси илшат һәсән әпәнди мундақ деди: “хотән болса ахирқи, бәлким уйғур нопуси мутләқ көп санни игилигән, өзиниң мәдәнийитини, диний етиқадини сақлашқа қәтий нийәт билән күрәш қиливатқан җай болғачқа, хитайниң бу йәрдә елип барған сиясити башқа районларға қариғанда техиму вәһшийлишип меңиватиду. Болупму, мушу чен чүәнго дәвридә. Булар хотәнни уйғурниң җәнубтики 3 вилайәт ичидә ахирқи әң муһим, дәп қарап, пүтүн зулумни бу йәргә селиватиду. (У) хәлқтә наразилиқ билдүридиған һечқандақ бир йол қоймиғандин кейин, амалсиз бу бир таллинидиған йол болиду.”

Илшат һәсәнниң қаришичә, әгәр хитай һөкүмити қаршилиқни пәсәйтимән, десә, у алди билән қамақтики уйғурларни қоюп бериши, из-дерәксиз йоқалған уйғурларни ениқлап, уларниң аилә-тавабиатлириға төләм төлиши вә улардин әпу сориши керәк. У, буниң уйғурларға бир хил үмид беғишлайдиғанлиқини билдүрди.

Илшат һәсән йәнә: “бу йәрдә хитай бу мәсилини һәл қилимән дәйдикән, практикал, әмәлийлишидиған, қилалайдиған һәм үнүм беридиған усул, алди билән 2009‏-йилдики июл вәқәсиниң сәвәбини тепиш, һөкүмәтниң садир қилған пүтүн хаталиқини тепиш, ваң лечүән, нур бәкри қатарлиқ әмәлдарларниң җавабкарлиқини сүрүштүрүп сотлаш, шу вақиттики йүтүп кәткән уйғур балиларниң ата-анилириға җаваб бериш, қолға елинған, йоқап кәткәнләрниң из-дерикини қилип, һөкүмәт уларға төләм бериш вә улардин әпу сораш керәк. Мушу ишни башлиған вақтида (уйғурларға) бир хил үмид бериду. Бундақ болмиса, бу худди гумидики вәқәдәк давамлишип, ахирида йәнә бир миллий тоқунуш келип чиқиду” деди.

Мәркизи хоңкоңдики “хитай кишилик һоқуқ вә демократийә учур мәркизи”ниң билдүрүшичә, гума наһийәсидә йүз бәргән пичақлиқ һуҗумдин кейин, даириләр хотән вилайитидин башқа қәшқәр, ақсу қатарлиқ җайларда охшашла җиддий һаләт йүргүзгән.

Бу җайлардики май понкити, мәктәп, сода сарай, меһманхана вә башқа аммиви сорунларда тәкшүрүш йолға қоюлуп, кишиләрниң сомка вә йүк тақилири қаттиқ тәкшүрүлмәктикән.