Xitay démokratliri da'irilerdin wijdan mehbuslirini qoyup bérishni telep qilmaqta

Yéqindin buyan xitay hökümitining siyasitini tenqid qilghan bir qisim kishilik hoquq pa'aliyetchilirining arqa-arqidin qolgha élinishi, xelq'ara metbu'atlarning diqqitini qozghidi.

Chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan xitay démokratliri bu xil ehwalni tenqidlep, “Bu, shi jinping dewride xitaydiki pikir erkinlikining yenimu boghulghanliqining ipadisi” ikenlikini ilgiri sürmekte. Teywendiki siyasiy analizchi lin bawxu'a ependi radi'omizda obzor élan qilip, shi jinping hökümitining puqralargha söz erkinliki bérishini, bolupmu xitay türmiliride yétiwatqan wijdan mehbuslirini qoyup bérishi kéreklikini tekitlidi.

Ötken yili yil axiridin bashlap, xitayda kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we öktichi ziyaliylargha qaritilghan teqib qilish, hetta tutqun qilishlar köpeydi. Melum bolushiche, 2013-yil bir yil ichidila, xitaydiki tonulghan kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin 100 din artuq kishi qolgha élin'ghan. Chet'ellerdiki xitay démokratliri teripidin 2008-yili 5-ayda qurulghan “Xelq rayini közitish ishxanisi”ning doklatida bayan qilinishiche, bultur kéyinki yérim yil ichidila xitay puqraliri arisida nisbeten yuqiri hörmetke sazawer tor yazghuchiliridinla 132 kishi torda uchur tarqitip,jem'iyet muqimliqini buzghan dégen jinayet bilen tutqun qilin'ghan. Doklatta xitaydiki bu xil weziyet tenqidlinip,“Bu, xitay puqralirining kishilik hoquq weziyitining yamanlishishigha yüzliniwatqanliqini körsitidu” déyilgen.

Xitay weziyitini közitip kéliwatqan siyasiy analizchilardin teywendiki lin bawxu'a ependi radi'omizda obzor élan qilip, “Yéqindin buyan xitay hökümitini tenqid qilghan bir qisim kishilik hoquq pa'aliyetchiliri teqib astigha élindi, hetta tutqun qilindi. Bu shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin kéyin, xitayda puqralarning pikir erkinliki yenimu boghulghanliqini, shi jinpingning maw zédung dewridiki pikir erkinliki pütünley qamal qilin'ghan mustebit hakimiyet dewrige qaytiwatqanliqini ispatlimaqta” dédi.

Melum bolushiche, bultur yaz peslide xitay emeldarlirining mülkini awamgha ashkarilashni telep qilghuchilardin adwokat shü jiyung qatarliq kishilik hoquq pa'aliyetchiliri tutqun qilinip, bu yil 1-ayda “Qutratquluq qilip, jem'iyet muqimliqigha buzghunchiliq qildi” dégen jinayet artilip qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Béyjingdiki tonulghan öktichi ziyaliylardin kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jya, shundaqla Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqining kapaletke ige qilinishini telep qilip kéliwatqan musteqil tetqiqatchi ilham toxti, tibet ayal yazghuchisi wo'ésér qatarliqlar uzun mezgilgiche teqib qilishlargha uchridi. Ilham toxti ependi we uning birqanche neper oqughuchisi bu yil 15-yanwar küni da'iriler teripidin tutqun qilinip ularning qeyerdiliki xelq'ara jem'iyettin mexpiy tutup kélinmekte.

Lin bawxu'a ependi radi'omizda élan qilghan obzorida, tor béketliride maqale, eserliri arqiliq öz naraziliqini ipadiligen, xitay hökümitini tenqid qilghan kishilik hoquq pa'aliyetchilirini tutqun qilghanliqini eyiblep, “Bu ehwal junggo puqralirining pikir erkinlikining yenimu tarayghanliqini körsitidu, junggo hökümiti junggo puqralirigha öz naraziliqini ipadiligüdek, hökümet xizmitidiki nuqsanlarni tenqidligüdek purset bérishi kérek idi, türmilerge qamalghan wijdan mehbusliri shertsiz qoyup bérilishi kérek” dégen.

Lin bawxu'a ependi radi'omizda élan qilghan obzorida yene, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturushini eyiblep, “Nöwettiki junggo jem'iyiti emeliyette muqimliq tekitliniwatqan chong bir gewdige aylinip qaldi. Herqaysi derijilik hökümetler muqimliq sho'ari arqiliqla ziyade küch qollinip, asasiy qanun'gha xilap ish-heriketler bilen shughullanmaqta. Bolupmu Uyghurlarning naraziliq we qarshiliq heriketliri qoral küchi bilen basturulmaqta. Shinjangda yüz bergen birqanche qétimliq qarshiliq herikitide, toluq qorallan'ghan xitay qoralliq saqchiliri qolida pichaqtin bashqa qorali bolmighan Uyghurlarni oqqa tutti. Bu xil weziyette puqralarning kishilik hoquqi qandaqmu kapaletke ige bolsun? bu weziyet kishini endishige salidu” dédi.