Közetküchiler: “Wilayetlerni bikar qilish, Uyghurlarni aptonomiye hoquqliridin mehrum qaldurushning qedem basquchi”
2016.03.14

Xitay bultur aprélda turpan wilayitini, bu yil yanwarda yene qumul wilayitini bikar qilip, ichkiri xitaydiki ölkilerdiki tüzümlerni yolgha qoyushqa bashlighandin kéyin aldimizda yene, xoten wilayitini bikar qilip, wilayet derijilik sheher tesis qilish pilanini ashkarilidi. Xitay Uyghur aptonom rayonida wilayetlerni bu xil memuriy jehettin özgertish pilanini muqimliqqa paydiliq istratégiye dep ashkara éytmaqta. Yéqinqi yillarda xitayche munazire torlirida “Shinjang Uyghur aptonom rayoni”ni bikar qilip uni ikki we yaki uningdin köp rayonlargha bölüp bashqurushqa oxshash tesewwurlar meydan'gha kelgen we belgilik inkas qozghighan idi. Xitayning weziyitini közetküchi chet'ellerdiki Uyghur we xitay analizchilarning qarishiche, xitayning yéqindin buyan Uyghur rayonida wilayetlerni emeldin qaldurup, sheher tesis qiliwatqanliqi xitayning del bu xil Uyghur aptonom rayonini bölüp bashqurush tesewwurini peydin-pey ré'alliqqa aylanduruwatqanliqidin dérek béridiken. Bu heqte közetküchilerdin Uyghur ziyaliysi perhat yurungqash we ataqliq xitay öktichi ziyaliysi xerriy wu ependiler öz qarashlirini otturigha qoydi.
Xitay taratqulirida körsitilishiche, eger yéqin kelgüside xoten wilayiti emeldin qaldurulup, ornigha wilayet derijilik sheher tesis qilinsa, xoten wilayetlik memuriy mehkime tarix sehnisidin chékinip chiqidiken. Xitay buning bilen turpan we qumuldin kéyin Uyghurlar zich olturaqlashqan 3-chong wilayet emeldin qaldurulghan bolidiken.
Xitay bu üch wilayet derijilik sheherni tesis qilishtin ilgiri Uyghur aptonom rayoni memuriy jehettin ürümchi we qaramay din ibaret ikki wilayet derijilik sheher, 5 wilayet, 5 aptonom oblast, aptonom rayon'gha qarashliq 4 nahiye derijilik memuriy orundin terkib tapqan bolup, xitayning teshwiqatlirida körsitishiche, “ Wilayetni bikar qilip, wilayet derijilik sheher tesis qilish rayonda milletler munasiwitini rawanlashturup, iqtisad tereqqiyati, ijtima'iy muqimliqi, ebediy eminlikini emelge ashurushtiki zörür istratégiye.”
Xitay hökümitining taratquliridiki xewerlerdin, xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonining eslidiki memuriy rayonlirini qayta özgertish ishliri dawam qilmaqta. Uyghur élidiki wilayetler emeldin qaldurulup, uning ornigha sheher memuriyiti tesis qilish ishliri dawam qilmaqta, xitay hökümet taratqulirining xewirige qarighanda, “Shinjangning islahat, tereqqiyat, muqimliq omumiyitidiki istratégiye boyiche ‛wilayet derijilik sheher‚ tesis qilish pilanining 2012-yilidin 2030-yilighiche bolghan ariliqta tamamlinidighanliqi” ilgiri sürülmekte.
Uyghur aptonom rayoni hökümitining toridiki munasiwetlik uchurlarda körsitilishiche, bu jeryanda da'iriler Uyghur aptonom rayonning “Yéngiche sheher-bazarlashturush heriket pilani” boyiche izchil emeliyleshtürüp, sheher jaylashturulushi we kölem qurulmisini yenimu yaxshilap ürümchi, korla, qeshqer, ghulja qatarliq sheherlerning qurulushini tézlitip, bir türküm rayon merkiziy sheherlirini pa'al yétildürüsh؛ hazirqi ottura, kichik sheherlerning tereqqiyat yoshurun küchini pa'al qézip, shertke uyghun kélidighan déhqan-charwichilarning sheher-bazarlargha makanlishishini qollash, yötkelme nopusini tedrijiy sheher ahalisige aylandurush siyaset, tedbirlirini yolgha qoyidiken.
Da'iriler aptonom rayonning wilayetni emeldin qaldurup, sheher tesis qilishini “ Merkezning shinjangni idare qilish omumiy pilani we shinjangning kelgüsi tereqqiyatidiki muqerrer telipi” dep ashkara teshwiq qilmaqta.
Amérikidiki xitay küzetküchiliridin lawgey fondining qurghuchisi xerriy wu ependining éytishiche, xitayning Uyghur rayonida wilayetlerni bikar qilishi Uyghur rayonining memuriy bashqurushida özgertish yasaydighan bir tedbirla bolupla qalmay, Uyghurlarning aptonomiyelik heq-hoquqlirini ajizlashturup, Uyghurlarning hoquq tutushigha tosqunluq qilidighan, xitay kompartiyisining merkezlik idare qilishini kücheytidighan bir siyasy tedbir shundaqla bu, xitayning bashqa özining ichkiri ölkiliride wilayetlerni bikar qilishi bilen tamamen perqliq bolghan, Uyghurlar sel qarashqa bolmaydighan alahide bir xeterlik siyaset.
Wilayetlerni qedemmu -qedem emeldin qaldurush siyasiti'i yéqinqi mezgillerde Uyghur élidin bashqa yene tibettimu oxshash yolgha qoyuliwatqanliqi melum.
“Karwan ” torida 17-féwral xitay hökümitining yéqinda shizang aptonom rayonidimu shennen wilayitini emeldin qaldurup, wilayet derijilik sheher shennen shehirini tesis qilishni testiqlighanliqini, hazirghiche shizangdiki wilayet derijilik sheher köpiyip beshke yetkenlikini xewer qilghan idi.
Xerriy wu ependining qarishiche, xitayning milly aptonomiyilik jaylarning xas apparati bolghan wilayetni emeldin qaldurup sheher tesis qilishi qarimaqqa sheherlik hökümetning herqaysi teshkiliy qurulmisini mukemmelleshtürüshni meqset qiliwatqandek körünsimu, emeliyette buningda esli herbiy we siyasy istratégiyilik meqset bar. Xitay muqimsiz bir halette turmaqta. Xuddi ilgiriki sowét ittipaqigha oxshash siyasy, iqtisadiy dawalghuch dewrige kirdi, yéqinqi bir qanche yilda xitayda chong bir siyasy özgirish bolidighanliqidin bisharetler körülmekte, eger bir küni sowétning teqdiri xitayda qaytilan'ghanda birinchi bolup parchilinidighanlar del aptonom rayonlar. Xuddi eng awwal sowét ittipaqida réspublikilar musteqil bolghandek, bu jaylar parchilinip chiqidu. Meyli bu rayonlarda Uyghurlardin bashqa oxshimaydighan millet we dinlar bolushigha qarimay, ilgiri bu jaylar musteqil bolup baqqan, möriti kelse yene beribir xitaydin ayrilip chiqish üchün birlisheleydu. Xitay kommunist hökümiti
Tégi -tektidin éytsaq, kelgüsdin endishe qilmaqta.
Gérmaniyidiki siyasiy analizchilardin dunya Uyghur qurultéyining teshwiqat we metbu'at komitéti re'isi perhat yurungqash ependining qarishiche, xitayning Uyghur aptonom rayonidiki wilayetlerning teshkiliy tüzülüshini emeldin qaldurup, wilayet derijilik sheher tesis qilishi del ilgiri xitayche metbu'atlarda atalmish xitay siyasiy közetküchiler otturigha chiqarghan “Shinjangni shimaliy shinjang, jenubiy shinjang dep ikki ölkige weyaki bir qanche ölkige parchilap bashqurush” tin ibaret tesewwurlarning bügünki künde peydin-pey emeliylishiwatqanliqining ipadisi. Xitayning shinjangni idare qilish taktikisidiki bu özgirish bilen teng, jaylarning siyasiy, iqtisadiy, memuriy funksiyeside pütünley özgirish yasash bolidu.