Xitayning lagérlarni “Qanunlashturush” herikiti xelq'araning küchlük diqqitini qozghimaqta (1)

9-Öktebir küni xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonining “Esebiylikke qarshi turush nizamnamisi” gha tüzitish kirgüzülgen yéngi nusxisini élan qilghan hem shu kündin bashlap yolgha qoyulidighanliqini jakarlighan.

Bu qétimliq tüzitish kirgüzülgen yéngi nizamgha qoshulghan asasliq mezmunlar Uyghur diyarida “Esebiylikni tügitish” üchün atalmish “Qayta terbiyilesh merkezliri” namidiki lagérlarni tesis qilish, lagérlarda xitay tilini omumlashturush we ashqun idiyege giriptar bolghan “Bimar” larni dawamliq terbiyilesh qatarliqlardin ibaret iken.

“Wol-strét zhurnili” gézitining 10-öktebirdiki sanida “Xitay Uyghur diyaridiki ‛qayta terbiyilep özgertish lagérliri‚ ni étirap qildi” serlewhilik maqale bésilghan. Maqalida xitay hökümitining mezkur nizamni yolgha qoyush arqiliq Uyghurlarni “Kespiy téxnika terbiyilesh merkezliri” de atalmish “Terbiyilep özgertiwatqan” liqini tunji qétim resmiy yosunda étirap qilghanliqi nuqtiliq bayan qilin'ghan. Maqalide yene xitayning aliy derijilik emeldarlirining birleshken döletler teshkilatining yighinliri yaki bashqa xelq'araliq sehnilerde izchil halda bu xil “Kespiy mektepler” ning ushshaq jinayetlerning aldini élishtiki kespiy bilimlerni ögitidighan jay ikenlikini tekitlep kelgenlikimu alahide tilgha élin'ghan.

Bultur aprélda Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi mezkur nizamning tunji nusxisini élan qilghan bolup, uningda lagérlar toghrisidiki mezmunlar asasen yoq déyerlik idi. Halbuki, bu qétim mezkur nizamning tüzitish kirgüzülgen nusxisida “Terbiyilesh lagéri” gha a'it mezmunlar ochuq-ashkara tilgha élin'ghan hem munasiwetlik üch yéngi madda qoshulghan, ikki madda tüzitilgen.

Mezkur nizamning esli nusxisining 3-bab 14-maddisida: “Esebiylikke qarshi turushta terbiyilep özgertish xizmitini yaxshi ishlep, ayrim terbiye bilen merkezlik terbiyini birleshtürüshni emelge ashurush؛ heriketni tüzesh bilen kespiy terbiyini birleshtürüsh” déyilgen. Yéngi nusxisida: “Esebiylikke qarshi turushta terbiyilep özgertish xizmitini yaxshi ishlep, ayrim terbiye bilen kespiy téxnika terbiyilesh merkezliridiki terbiyelerni birleshtürüshni emelge ashurush؛ heriketni tüzesh bilen döletning ortaq tili we yéziqi, qanun, téxnikilarni öginishni birleshtürüsh” dep özgertilgen.

Nizamning esli nusxisining 4-bab 16-maddisidin kéyin, esli bar bolghan 17-maddining ornigha yéngidin bir madda qoshulghan. Uningda mundaq déyilgen: “Nahiye derijiliktin yuqiri xelq hökümetlirining kespiy téxnika terbiyilesh merkezlirige oxshash terbiyilep özgertish orgini we bashqurush bölümini qurushigha ruxset qilish؛ bu arqiliq esebiy idiyening tesirige uchrighan kishilerni terbiyilep özgertip, esebiylikke qarshi turush xizmitini yaxshi ishlesh”.

Nizamning esli nusxisining 4-bab 19-maddisidin kéyin yéngi bir madda qoshulghan bolup, uningda mundaq déyilgen: “Terbiyilep özgertish tüzesh bölümi alaqidar tarmaqlar we kespiy téxnika terbiyilesh merkezlirige oxshash terbiyilep özgertish organliri bilen masliship we ularni teshkillep, bixeterlikni bashqurush, telim-terbiye, ishqa orunlishishtiki yölesh, jem'iyetke we a'ilige qaytish, nazaret qilishqa yétekchilik qilish qatarliq xizmetlerni yaxshi ishlep, terbiyilep özgertish xizmitini qanunlashturush, tüzümleshtürüsh we qéliplashturush.”

Nizamning esli nusxisining 5-bab 30-maddisidin kéyin yéngi bir madda qoshulghan. Uningda mundaq déyilgen: “Kespiy téxnika terbiyilesh merkezlirige oxshash terbiyilep özgertish organlirida döletning ortaq tili, yeni xitay til-yéziqi, qanun-tüzüm we kespiy téxnika terbiyilesh xizmitini keng qanat yaydurush؛ esebiylikke qarshi idiye terbiyisi, psixik we heriketni tüzesh herikitini teshkillep, terbiyini qobul qilghuchilarning idiyesining özgirip, jem'iyetke we a'ilige qaytishini ilgiri sürüsh.”

Nizamning esli nusxisining 6-bab 46-maddisida: “Mezkur nizamning 9-maddisigha xilapliq qilghanlardin derijisi yénik bolghanlargha jama'et xewpsizlik organliri alaqidar tarmaq we idariler bilen birliship, tenqidiy terbiye yaki qanuniy terbiye bérilidu؛ derijisi éghir bolghanlargha jama'et xewpsizlik organliri ‛jungxu'a xelq jumhuriyiti térrorluqqa qarshi turush qanuni‚, “Shinjang Uyghur aptonom rayonining ‛jungxu'a xelq jumhuriyiti térrorluqqa qarshi turush qanuni‚ ni yolgha qoyush charisi” gha asasen jaza bérilip, qanunsiz ige bolghan mülki tartiwélinidu؛ bashqilargha ziyan yetküzgen ehwal bolsa, heq-telep jawabkarliqini üstige alidu.” dep yézilghan. Yéngi nusxisida eslidiki 46-we 48-tarmaq birleshtürülüp: “Mezkur nizamnamige xilapliq qilghuchilar ‛jungxu'a xelq jumhuriyiti térrorluqqa qarshi turush qanuni‚, ‛jungxu'a xelq jumhuriyiti amanliqni bashqurush jazalash qanuni‚ we “Shinjang Uyghur aptonom rayonining ‛jungxu'a xelq jumhuriyiti térrorluqqa qarshi turush qanuni‚ ni yolgha qoyush charisi” gha asasen jaza bérilidu” dep özgertilgen.

Xitayning Uyghur diyarida mewjut boluwatqan jaza lagérlirini “Qanunlashturushi” gha qarita chet'ellerdiki Uyghur mesilisini tetqiq qilghuchilar arisidimu küchlük inkaslar qozghalmaqta. Ularning qarishiche, bundaq bir teqipning “Qanunlashturulushi” heqiqetenmu bir bimenilik hésablinidiken. Xelq'ara Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor aspirant hénriy shajiwéski ependi öz chüshenchisini bayan qildi. U mundaq dédi: “Uyghur diyarida jaza lagérlirigha qamalghanlar, a'ilisidin ayriwétilgenler we shu sewebtin daril'étamlargha ewetilgen balilarning hemmisi bigunah bolup, ularni térrorluqqa qarshi turushning nishani qiliwélish muwapiq emes. Uning üstige lagérlarni atalmish ‛qanunlashturush‚ ning özila bir xata ish. Siz xalighanche adem tutushingizni, ademlerni mejburiy ghayib qiliwétishingizni qanunlashturuwalsingiz bolmaydu-de! xitayning bu qilghini birleshken döletler teshkilatining lagérlar toghrisidiki so'al-soraqlirigha teyyarlighan jawabi bolushi mumkin.”

Xitay hökümiti xelq'araning Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisige qarita naraziliqi künsayin küchiyiwatqan mezgillerde uni dunyagha izchil “Perdazlap” körsitip kelgen idi. Emdilikte Uyghur aptonom rayonining “Esebiylikke qarshi turush nizami” ning yuqiriqidek özgertilishi xitayning Uyghurlarni qanunsiz solishigha mukemmel bir bahane tapqanliqining bir ipadisi. Elwette, bu mesile muhajirettiki Uyghur teshkilatliri we Uyghur pa'aliyetchilirinimu qattiq endishige saldi. Amérikidiki Uyghur adwokat nuri türkel ependimu bu nuqtida öz qarashlirini bayan qilip, mundaq dédi: “Bundaq biz nizamning élan qilinishi xitayning dölet ichidiki chong qanun sistémilirigha mas kelmeydu. Pütün dunyaning neziri lagérlargha tikilgen bir weziyette xitay mushundaq bir yéngi nizamni chiqardi. Mezkur nizam xitay yerlik hökümetlerge mushundaq nizamgha özgertish kirgüzüsh hoquqini bériwétip, waqti kelgende özining oylighinidek bir netije chiqmighan chaghda mes'uliyetni shulargha dönggep qoyupla tügitidighan bir qarar bölishi mumkin.”