Tashqi siyaset zhurnili: “Xitay hazirche shinjangda medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüshni tallidi”
2018.09.24

Amérikida neshirdin chiqidighan “Tashqi siyaset” zhurnilida 19-séntebir küni “Xitay shinjangda hazirche medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüshni tallidi” mawzusida bir maqale élan qilindi. Maqale london uniwérsitétining oqutquchisi keyt kronin firmén teripidin yézilghan bolup, u bu maqaliside Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan lagérlarning mahiyiti we yüz bergüsi éhtimalliqlar üstide mulahize yürgüzgen.
Aptorning éytishiche, tarixtin hazirghiche yüz bériwatqan qirghinchiliqlarning jeryanliridin qarighanda bir millet yaki guruppigha qarshi élip bériliwatqan medeniyet qirghinchiliqi bilen jismaniy jehettin yoqitishni asas qilghan zor kölemlik qirghinchiliq adette bir -birini yandiship kélidighan bolup, ikkisini tamamen ayrish mumkin emes iken.
U, xitay hökümiti Uyghur élide ijra qiliwatqan siyasetlerdin qarighanda, xitay hökümitini insaniyetke qarshi jinayet ishlewatidu, dep éytishqa bolidighanliqini, chünki Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan xalighanche tutqun qilish, ziyankeshlik qilish we lagérdikilerni qiyin -qistaqqa élish dégendek heriketlerning hemmisining mushu katégoriyege kiridighanliqini ilgiri sürgen.
Aptorning éytishiche, “Medeniyet qirghinchiliqi” dégenlik melum bir guruppa kishilirini baliliridin mejburiy ayriwétish, ana til ishlitishige cheklime qoyush, milliy medeniyet pa'aliyetlirini cheklesh, mekteplerge buzghunchiliq qilish, dini qurulushlar yaki kona tarixi jaylarni yoqitish qatarliq usullar arqiliq ularning milliy kimlikini yoqitishni meqset qilghan heriket. Xelq'ara qanunlarda medeniyet qirghinchiliqi resmiy bir jinayet dep békitilmigen bolsimu, biraq emeliyette medeniyet qirghinchiliqi katégoriyesige kiridighan yuqiridiki amillar dawamliq halda zor kölemlik jismaniy zorawanliq, qetli qilish bilen bille yüz béridiken yaki shu bolghusi qirghinchiliqtin bisharet béridiken. Aptor buninggha birma armiyesining rohin'ga musulmanlirigha qarshi élip barghan qirghinchiliqining eslide yillardin béri rohin'galarning milliy medeniyet qurulmisi we ularning rehberlirini yoqitish üchün dawam qilip kelgen heriketlirning dawami ikenlikini misal qilip körsetken.
Aptor yene hazir lagérlarda tutup turuluwatqan keng kölemlik qirghin qilinishining éhtimalgha intayin yéqinliqini eskertken bolup, oxshash köz qarash ilgiri amérikiliq tarixshunas, layola uniwérsitétining proféssori rayan sam teripidinmu otturigha qoyulghan idi. Rayan sam ependi amérika dölet mejlisidiki guwahliq bérish yighinda qilghan sözide lagérlarning qurulush alahidilikidin qarighanda xitay hökümitining “Yépiq terbiye” lagérlirini uzun muddetni közlep séliwatqanliqini, tarixta yüz bergen oxshash weqelerge asaslan'ghanda bundaq yighiwélish lagérlirining axiri bérip özining qurulush meqsitidin halqip kétidighanliqini eskertip, Uyghur élidiki “Yépiq terbiye” lagérlirida “Bir qirghinchiliqning yüz bérishi éhtimaldin yiraq emes” dégen idi.
Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéskimu bügün radiyomizgha qilghan sözide bu éhtimalliqni chetke qaqqili bolmaydighanliqini eskertti. U mundaq dédi: “Adette yuqiriqidek témilarni körginingizde bir bolsa intayin chöchüp kétisiz. Yeni bu lagérlarda qirghinchiliq yüz bérish éhtimalliqi tolimu chöchüterlik. Emma yene bir qisimlar buninggha guman bilen qarishi mumkin. Emma biz qaraydighan bolsaq shinjangning tarixini, weziyitini nahayiti yaxshi bilidighan nurghun tetqiqatchilar oxshash pikirni otturigha qoydi. Buning eng tipik misali tarixshunas rayan sam ependi bolsa kérek. Rayan samgha oxshash nopuzluq kishiler bundaq sözlerni aldirapla, özining gumanlirigha asasen démeydu. Xitay hökümiti Uyghur élide qurghan bu qanunsiz lagérlarda néme boluwatqanliqi bizge qarangghu. Xitay hakimiyiti lagérgha solan'ghanlarning teqdiri üstidin höküm chiqirish hoquqimiz bar dep qarawatqan bir shara'itta biz némilerning yüz bérish éhtimali barliqigha diqqet qilishmiz we yuqiridikidek sözlerni diqqetke élishimiz kérek”.
“Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitay shinjangda hazirche medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüshni tallidi” mawzuluq maqalining aptori maqalisi dawamida xitay hökümitining Uyghurlarni yoq qilish üchün nahayiti qimmet yolni tallighanliqini bildürgen. Uning maqaliside bayan qilishiche, “Adette ajiz orundiki az sanliqlargha yürgüzülüwatqan keng kölemdiki we sistémilashqan bésim herikitini keng kölemlik qetli qilish bolmay turup yürgüzüsh mumkin emes. . . Xitay hökümiti hazir yürgüzüwatqan bu heriket -ularning herbir Uyghurni nazaret qilalaydighan iqtidargha ige bolushini, keng omumlashqan bir mukemmel istixbarat tori shekillendürüshi, ularning kimlikini belgilesh we iz qoghlash üchün kérek bolghan gén uchurini yighishi, ularni solaydighan ghayet zor sandiki lagér qurulushlirini we hökümetning buyruqini ijra qilidighan, tutqunlarni atalmish qayta terbiyedin ötküzüdighan zor adem küchini telep qilidiken, jümlidin bir insanni yoqitish yuqiri derijilik teshkillinish we zor iqtisadiy menbe telep qilidighan bir ish bolup, natsislar gérmaniyesi yehudiylar üchün yolgha qoyghan lagérlarmu ene shundaq yuqiri teshkilchanliqqa ige bolghan, pilanliq tertiplik halda élip bérilghan iken”.
Undaqta, xitay hökümiti néme üchün bunche zor adem chiqimi we iqtisadiy chiqimgha qarimay turup bügünkidek yolni tallidi? aptor buning sewebini töwendikidek chüshendürgen: “Keng kölemlik qetli qilish yaki qirghin qilishning ornigha medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüsh shu jinayetni ishligüchilerning özi üchün paydiliq. Medeniyet qirghinchiliqi qilishning chiqimi éghir we murekkep bolghan bilen uni yoshurup qélish asan. Chünki uningda sanaqsiz mazarlar, is -tütekler bolmaydu. Uning ornigha öz meyliche tutqun qilish we qiynash wasitisini qollan'ghili we uni térrorluqqa qarshi heriket dep aqlighili bolidu. Zor sandiki ölüm weqeliri bolmighuche xelq'aramu uninggha diqqet qilmaydighan bolghachqa qatillarning xelq'aradiki obrazimu unche éghir zédilenmeydu. Démek, xelq'araliq dinamika bundaq bolghan iken, xitaygha oxshash döletlerning mushundaq bir istratégiyeni talliwélishi ejeplinerlik emes”.
Amérika Uyghur birleshmisi re'isi élshat hesen ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, özining Uyghur élide qirghinchiliq bashlidi, dep qaraydighanliqini, peqet keng kölemlik bolmighanliqi üchünla diqqet tartmaywatqanliqini eskertip, dunya jama'etchilikini tarixta yüz bergen qirghinchiliqlarning qaytilinish éhtimalliqigha qarshi Uyghur élidiki weziyetke dunyaning küchlük teriqide arilishishqa chaqirdi.
Emma maqale aptori keyt kronin firmén maqaliside, gerche xitay hökümiti hazirche lagérlarda jimjit öltürüsh üchün wasitilerni qolliniwatqan bolsimu, xitay hökümitining her waqit istratégiyesini özgertish éhtimali barliqini bildürgen. Yeni uning eskertishiche, bu hakimiyetler zor qirghinchiliq yürgüzüp diqqet tartqandin köre, zor meblegh telep qilidighan, emma ishni jimjitla püttüridighan lagérlarni tallisimu, biraq iqtisadiy menbening kémiyishi ularning derhal qarar özgertishi, jümlidin lagérdikilerdin biraqla “Qutulush” qarari chiqirishigha türtke bolalaydiken.
Aptorning éytishiche, eyni yillarda natsistlar armiyesimu del kirim menbesi we bashqurush iqtidari ajizlap ketkenliktin lagérdiki tutqunlarni öltürüshni tézletken bolsa, birma hökümitimu rohin'ga musulmanlirigha qaritip kelgen éghir irqiy kemsitish siyasetlirini rohin'ga musulmanlirining milliy kimlikini yoqitishta ünümlük bolmidi, dep qarighanliqi üchün öz istratégiyesini özgertken.
Aptor mana bu misallardin chiqish qilip turup, Uyghur éli heqqide dunyani töwendikidek agahlandurghan: “Ilgiri yüz bergen bu oxshash weqeler shinjangdiki ishlarning yüzlinishi heqqide bizge signal bermekte. Xitayning heriketliri uning Uyghur milliy kimliki peyda qiliwatqan tehditni yoqitishni meqset qiliwatqanliqini éniq körsitip turmaqta. U hazir özining bu meqsitini ishqa ashurush üchün chiqimi intayin éghir yolni talliwaldi. Emma ular buning bek qiyin'gha toxtawatqanliqini hés qilghinida, ular öz meqsitidin waz kéchishning ornigha uninggha érishidighan asan yolni --yeni ölüm bilen netijilinidighan yolni tallishi mumkin” dep eskertken.
Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan nurghun mutexesisler Uyghur élide yillardin béri dawam qilip kéliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige dunya diqqet qilmighachqa bügünkidek chékidin ashqan weziyet peyda bolghanliqini, dunya jama'etchiliki yene heriketke ötmigen teqdirde aqiwetni tesewwur qilishning qiyinliqini bildürüshmekte.