Xitayning “Shinjang siyasiti” iqtisadiy tereqqiyatni asas qilishtin muqimliqni qoghdashqa burulghan

Nur bekri xitayning ikki chong yighinida muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte. 2011-Yili 8-mart.

Xitay kompartiyisi siyasiy byurosining ötken yili 19‏-dékabir chaqirilghan “Shinjang xizmet” yighinidin buyan, u Uyghur élin'ghan alaqidar bezi konkrét orunlashturushlarni élip bérishqa bashlidi.

Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan mutexessislerning bildürüshiche, xitayning yéqinqi bir qanche kündin buyanqi bezi orunlashturushlirigha we yuqiri derijilik emeldarlarning süz heriketlirige qarighanda, uning iqtisadiy tereqqiyatni asas qilghan “Shinjang siyasiti” muqimliqni asas qilishqa burulghan.

Xitay jama'et xewpsizlik ministiri go shingkunning yéqinda qilghan sözi, Uyghur aptonom rayonining re'isi nur bekrining peyshenbe küni aptonom rayonluq 12 ‏-nöwetlik xelq qurultiyining yighinida bergen doklati, uning siyasitidiki özgirishke alaqidar bezi signallarni bergen.

Da'iriler yene, yéqinda béyjing garnizon qomandanliq shtabining bashliqini almashturup, atalmish térrorluqqa qarshi turush ishlirida mutexessisleshken bir général mayorni garnizon qomandanliqigha teyinligen.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” général mayor pen lyangshining béyjing garnizon qomandanliqigha teyinlinishi heqqide toxtilip, buning ötken yili öktebirde yüz bergen tyen'enmén térrorluq hujumidin kéyinki istratégiyilik orunlashturush ikenlikini ilgiri sürgen. Xitay hökümiti 28‏-öktebir yüz bergen hujumni sherqiy türkistan islam herikitige baghlighan idi.

Lékin amérikida turushluq xitay ziyaliysi, prinséton uniwérsitétining junggo mesililiri tetqiqatchisi chén kuydé ependining qarishiche, xitay hökümitining siyasitini yuqumluqqa yötkishi uning Uyghur we tibet mesiliside özige bolghan ishenchi yoqluqini körsitidu.

U mundaq dédi: bu ularning weziyetke qoyghan di'agnozi bilen munasiwetlik. Men ularning di'agnozini toghra, dep qarimisammu, biraq ulardiki krizis we bixeterlik tuyghusi nahayiti éghir. Shunga ular bu xil siyaset yürgüzüwatidu. Halbuki, bu siyaset yene bir mezgil dawam qilishi bolupmu, shinjang we shizangdek rayonlarda asasliq nishanni bixeterlikke qaritidu. Shunga buninggha idiyide teyyarliq qilip qoyush lazim. Kompartiye hökümiti 3 ke ishenchni tekitlisimu, biraq yéqinqi bir yildin buyan shuni körüwélishqa bolidu, yeni uningda özining qanuniyliqigha bolghan ishench yoq. Bu ehwal bolupmu shinjang we shizangda alahide gewdilik. Uyghurlar we tibetler uning bu rayondiki hökümranliqining qanuniyliqigha jiddiy so'al qoydi. Uning üstige, xelq'ara jem'iyet ulargha hésdashliq qiliwatidu. Shunga, junggo hökümiti burunqidin téximu qattiq basturush tedbirlirini yürgüzüshi éhtimal.

Nur bekri peyshenbe küni aptonom rayonluq xelq qurultiyining yighinda qilghan sözide, atalmish térrorluq we diniy esebiylikke zerbe bérip, muqimliqni qoghdash 2014‏-yilliq xizmetning aldinqi nishani, dep körsitip, diniy esebiylikni qet'iylik bilen basturidighanliqi, atalmish zorawan térrorluq we zor kölemlik weqelerning aldini alidighanliqini tekitligen.

Buningdin 3 kün awwal, xitay j x ministiri go shéngkun her qaysi ölke, aptonom rayonlarning j x nazirlirigha yighin échip, térrorluq hujumlargha qattiq qolluq bilen taqabil turushni, dölet bixeterlikige kapaletlik qilishni telep qilghan. U: pütün memlikettiki barliq saqchi organliri térrorluq hujumgha qarshi küreshte qet'iy bolushi kérek, dégen.

Lékin, chén kuydé ependi, xitay hökümitining hazir qayta yürgüzüshke bashlighan muqimliqni asas qilish siyasiti burun yolgha qoyulup meghlup bolghanliqi, buning weziyetni téximu keskinleshtürüwétishtin bashqa héchqandaq ishqa yarimaydighanliqini bildürdi.

U: junggo kompartiyisining shinjangdiki hökümranliq tarixiy, bolupmu 2000‏‏-yildin kéyinki hökümranliq tarixiy uning siyasitining meghlup bolghanliqini körsetti. Uning siyasiti shinjangda weziyetni bésiqturup kontrolluqni ishqa ashurmayla qalmay, téximu zor qarshiliq keltürüp chiqardi. Shunga, u özining burunqi siyasiti meghlup bolghanliqi, buni eslige keltürgili bolmaydighanliqi, eger u dawamliq bu siyasetni yürgüzse, milliy ziddiyetning téximu keskinlikini éniq tonup yétishi lazim. Shunga u özining siyasitini pütünley özgertip, yéngi siyaset yürgüzüshi zörür. Tedbir qollinip Uyghurlarning asasi hoquqigha heqiqiy hörmet qilghanda, milletler öz ara tinch birge yashishini emelge ashurghili bolidu. Epsuski, bu nuqtini bezi tereqqiyperwer emeldarlar tonup yetsimu, biraq mutleq köpchilik emeldarlar bu nuqtini tonup yetmidi. Ular peqet yuqiri bésimliq siyasetla mesilini hel qilidu, dep qaraydu. Biraq tarix bu siyasetning meghlup bolghanliqini körsetti, dédi.

Xitay kompartiyisi siyasiy siyasiy byurosining 19‏-dékabirdiki yighinigha shi jinping riyasetchilik qilghan. Yighin axirliship etisi yeni 20‏-dékabir, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari jang chünshyen ürümchide yuqiri derijilik emeldarlarni jiddiy yighin'gha chaqirip, yighinning qarari we shi jinpingning yighinda qilghan sözlirini yetküzgen idi. U, shuningdin kéyinki 15 kün ichide yuqiri derijilik emeldarlarni 4 qétim chaqirip, axbarat wasitilirining diqqitini qozghighan.

Biraq analizchilarning qarishiche, xitay hökümiti Uyghur élin'ghan nurghun meblegh salghan bolsimu, biraq Uyghurlargha héchqandaq qarar qilish hoquqi bérilmigen. Chén kuydé ependi, Uyghur éli jümlidin tibettiki barliq mesilining négizi yerlik xelqning her xil hoquqlirigha kapaletlik qilish -qilmasliq mesilisi ikenlikini körsetti.

U mundaq dédi: medeniyet, diniy étiqad, kishilik hoquq we barawerlik hoquqigha kapaletlik qilish, aptonomiye hoquqi yürgüzüp, öz özini bashqurushigha kapaletlik qilish mesilisidur. Shinjang jümlidin shizangdiki eng négizlik mesile, yerlik xelqning asasiy hoquqigha hörmet qilishtur. Bu meyli medeniyet hoquqi bolsun yaki diniy étiqad hoquqi bolsun. Ularning kishilik hoquq we bashqa jehetlerdiki hoquqi bashqa milletlerge oxshashla kapaletke ige bolushi lazim. Eger u Uyghur aptonom rayoni bolsa, ularning öz özini idare qilish hoquqigha hörmet qilish we uninggha kapaletlik qilish kérek. Bu jehettiki mesililer hel qilinmisa, kelgüside pushaymanni alidighan qacha chiqmaydu. Shunga, yenila choqum öz ara asasi hoquqqa kapaletlik qilidighan bir kélishim bolushi lazim. Bu Uyghurlarning medeniyet hoquqi, ma'arip hoquqi, ana til hoquqi we her xil étiqad hoquqigha heqiqiy kapaletlik qilishni öz ichige élishi kérek. Buni qilish tesmu emes. Biraq junggo kompartiyisi ularning bu hoquqigha hörmet qilishni bölgünchilik, dep ensireydu. Bundaq dep qaralsa, bu mesile menggü hel bolmaydu.