Erkinlik sariyi: “Chén chü'en'goni jawabkarliqqa tartish kérek”
2017.12.18

Xitayning Uyghur rayonida keng kölemlik yépiq terbiyelesh merkezlirini qurushi, Uyghurlarning DNA ewrishkisini yighishi we uning éléktronluq teqib qilish sistémisi xelq'ara kishilik hoquq we axbarat wasitilirining jiddiy diqqitini qozghashqa bashlidi.
Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilati ötken hepte xitayning Uyghur rayonidiki heqsiz omumiy xelq salametlik tekshürüshi Uyghurlarning DNA ewrishkisini toplashni meqset qilghanliqini jakarlap, xelq'araning diqqitini qozghighan. Arqidinla birleshme agéntliqi xitayning DNA ewrishkisini toplash herikiti, yépiq terbiyelesh merkezlirining ehwali we ghayib Uyghurlar hem xitayning éléktronluq teqib qilish sistémisigha munasiwetlik uzun bir tekshürüsh doklati élan qilip, uning Uyghurlarni zamaniwi téxnika arqiliq qandaq kontrol qiliwatqanliqini etrapliq bayan qilghan idi.
Uning arqisidinla “Washin'gton pochtisi” géziti obzor élan qilip, xitayning éléktronluq teqib qilish sistémisi, Uyghurlarning DNA ewrishkisini yighishi we uning ijtima'iy krédit tüzümini tenqid qildi. “Washin'gton pochtisi” géziti ning obzori, xitayning özini bash kötürüwatqan bir küch, dep teswirlisimu, emma uning öz xelqini mexpiy közitishi, sirliq sanliq melumat ambarlirini qurushi, mejburlash xaraktérlik tedbirlerni élishi uni küchlük bir döletke emes, bir türmige oxshitip qoyghanliqini tekitligen.
Amérikidiki kishilik hoquq teshkilati -erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sara kuk düshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning DNA ewrishkisi yighishi we yépiq terbiyelesh merkezliridin endishe qilishqa yéterlik deliller barliqini bildürdi.
Sara kuk mundaq deydu: “Méningche, bularning hemmisi kishini endishige salidu. Eger siz xelq'ara tüp kishilik hoquq ölchemliridin qarisingizmu bu qilmishlarning intayin zor buzghunchiliq ikenlikini körisiz. Uning üstige bu qilmishlarning kishilerni qanunsiz tutqun qilip, balilarni ata-anisidin, a'ililerni kirimdin ayriwétishtek yoshurun xewpi zor. Ularning DNA ewrishkisini yighip, némige ishlitidighanliqini heqiqeten bilelmeysiz. Bizning erkinlik sariyi ilgiri élan qilghan bir doklatimizda biz bu mesilini otturigha qoyup, uning ichki eza köchürüshte ishlitilishidin guman qilghan. Biz bezi delillerge qarisaq, burun falun'gongchilarni ichki ezasining köchürüsh nishani qilin'ghanliqini bilimiz. Uningdin sirt bizge burun Uyghur siyasiy mehbuslirining ichki ezalirining éliwélin'ghanliqi melum. Bizning qolimizda buningda da'ir 1990-yillardin qalghan küchlük delilimiz bar”.
Xitay hökümiti 2016-yili 9-aydin bashlap Uyghur rayonida omumiy xelqning heqsiz salametlik tekshürüshini yolgha qoyup, mejburiy tekshürüsh élip barghan. Bu yil 2-qétimliq omumiy xelq salametlik tekshürüshi élip bérilip, 20 milyon'gha yéqin kishining salametlik arxipi turghuzulghanliqini élan qilghan idi.
Lékin, “Washin'gton pochtisi”gézitining obzorida kishilik hoquq közitish teshkilatining doklati neqil keltürülüp, xitayning heqsiz omumiy xelq salametlik tekshürüshide Uyghurlarning DNA ewrishkisi we qan ewrishkisi toplighanlighanliqi, biraq uningdin Uyghurlarning xewiri bar-yoqluqi yaki ularning raziliqini alghan-almighanliqi melum emeslikini bildürülgen.
Amérikidiki adwokat, d u q ning qanun meslihetchisi nuri türkel ependining körsitishiche, xitay hökümitining Uyghurlarning d n ewrishkisini toplishi b d t ning alaqidar ehdinamilirige pütünley xilap iken.
Nuri türkel: “Xitay hökümiti DNA ewrishkisini yighishigha kelsek, bu u qol qoyghan ehdinamilargha xilap, normal söz bilen ipadileshke bolmaydighan binormalliq. Xitayning özi imza qoyghan b d t iqtisadi, ijtima'iy medeniyet heqliri, dégen ehdinamige qarisaq, kishilerning salametlik arxipigha kirish üchün nurghun maqulluqtin ötüsh kérek. Mesilen, amérikidek bir yerde sizning qandaq késel bilen doxturgha barghanliqingizni doxturning ashkarilishi qanunsizliq hésablinidu. Gherb elliride doxturgha bérip, palanchi néme késel bilen keldi, dep sorash mumkin emes. Emdi bu yerde shexsning yaki xelqning ruxsitisiz uning DNA ewrishkisini élip, uninggha arxip turghuzushi, uni kelgüside jazalash üchün tedbirlerni hazirlishi bu insan heqliri, dep éghiz achqili bolidighan nerse emes.”
Lékin, nuri türkelning körsitishiche, xitay hökümiti bu radikal tedbirlerni yolgha qoyushi haman bir küni uning iqtisadigha tesir körsitidiken. Nuri türkel, shu chaghda bu xil radikal tedbirler xitaydiki iqtisadi menpe'et guruhlirining qarshiliqigha uchraydighanliqini bildürdi.
Nur türkel: “Xitayning téxnika jehettiki sewiyesi nahayiti köp meblegh sélish, bashqilarning téxnikisini oghrilash yolliri bilen mustehkemlendi. Buni sirtqi bir amilning teshebbusi bilen tizginlesh mumkin emes, dep qaraymen. Buni tizginleydighan birdin bir amil, u xitayning iqtisadigha tesir körsetkende tizginlinidu. Chünki, mushundaq dawam qilidighan bolsa bu yerdiki meblegh sélish we normal tijaret aqsaydu. Bu aqsighanda xitay hakimiyitige dexli -terz qilidu. Xitay kompartiyesining hazirgha qeder mewjut bolup turushining sewebi melum türkümdiki kishilerge tijaret yolini échip berdi. Eger bu amillar tesirge uchrighanda yuqiriqidek heddidin ashqan belgilime we qilmishlar tizginleshke uchraydu”.
Lékin erkinlik sariyining xadimi sarah kuk xanimning bildürüshiche, chén chü'en'gogha oxshash xitay emeldarlarning qilmishigha da'ir uchurlarni toplap, ularning amérika, kanada qatarliq döletlerge kirishini cheklesh bu emeldarlargha taqabil turushining yene bir xil ünümlük charisi iken.
Sara kuk mundaq deydu: “Xelq'ara jama'et we bezi Uyghur teshkilatliri qilalaydighan bir yene bir ish, tekshürüsh élip bérip, kishilik hoquq buzghunchiliqida yétekchilik rol oynawatqan shexslerni, bolupmu partiyening 1-qol sékritarlirigha da'ir uchur toplashtur. Bolupmu xalighanche tutqun qilish, tutqunda ölüp kétish weqelirige da'ir uchurlarni yighip, bu uchurlarni amérikigha oxshash yer shari magnitiskiy qanuni bar döletlerge tapshurush kérek. Chünki, bu qanun kishilik hoquqqa xilapliq qilghan emeldarlarning chekleydu. Uning mal-mülkini tonglitip, ularning bu mesililerdiki mes'uliyitini sürüshtüridu. Kanada yéqinda bundaq bir qanun chiqardi. Teywen yéqinda 3 xitay emeldarining chégradin kirishini cheklidi. Teywen'ge kirishi cheklen'gen bu 3 emeldarning kimlikini bilmeymen. Emma ular falun'gongchilargha buzghunchiliq qilghan emeldarlardek qilidu”.
Sarak kukning ilgiri sürüshiche, yuqiriqi chare Uyghur rayonidiki xitay emeldarlirini kishilik hoquqqa xi'alapliq qilip, bashqilarni xarlighanda oyliship ish qilishqa mejburlaydiken.
“Washin'gton pochtisi” gézitining obzorida yene xitay memliket miqyasida keng kölemlik orunlashturghan éléktronluq teqib qilish sistémisi, uning yolgha qoyghan ijtima'iy krédit tüzümi tenqid qilidu. Obzorda“Xitayning ijtima'iy krédit tüzümining digital dewride nahayiti tézla kishilerni nazaret qilidighan, kompartiyege boysunmighanlarni jazalaydighan, boysun'ghanlarni mukapatlaydighan bir xil teqiblesh sistémisigha aylinishini qiyas qilish müshkül emes” déyilgen. Xitay hökümiti 2020-yilgha qeder puqralarning ijtima'iy, siyasiy ipadisige qarap, ulargha nomur bérish, ularning jem'iyettiki ornini shuninggha qarap békitishni memliket miqyasida omumlashturidighanliqini bildürgen idi.