Erkinlik sariyi xitayda 2016-yili ichide axbaratta cheklen'gen témilarning köpeygenlikini bildürdi

Muxbirimiz irade
2016.12.21
Sarah-cook-sara-kuk-305.jpg Erkinlik sariyining asiya ishliri tetqiqatchisi sara kuk xanim.
freedomhouse.org

Erkinlik sariyi élan qilghan “Béyjingning 2016-yilidiki eng muhim cheklimiliri” namliq bu yilliq bahalash mezkur organning tetqiqatchisi sara kuk teripidin teyyarlan'ghan bolup, u doklatida mushu bir yil mabeynide xitay hökümitining axbarat-uchurni kontrol qilish, jama'et pikrini cheklesh we yaki yéteklesh üchün yolgha qoyghan tedbirlirini otturigha qoyghan bolup, uning éytishiche, bu yil közge körünerlik bolghan özgirish xitay kompartiyisining cheklime qoyghan téma we sahelerning köpiyishi iken. U doklatta, 2016-yili ichide eng köp nishan qilin'ghan xewerlerni tizip chiqqan bolup, ularning birinchisi, partiye we partiye emeldarlirining obrazigha taqilidighan xewerler iken. Yeni, xitay hökümiti bu yil ichide partiye we emeldarlarning obrazigha tesir yétidighan herqandaq mezmunni cheklesh bilen bille, shi jinpingning obrazini yükseltidighan mezmunlarni tarqitish heqqide oxshimighan höjjetlerni chüshürgen.

Ikkinchisi bolsa, sehiye we bixeterlik mesililiri bolup, ular bu yil ichide kep chiqqan hadisiler, muhit bulghinishi, dora we yémek-ichmek bixeterlikige chétilidighan xewer mezmunlirini öz ichige alidiken.

Üchinchisi, chet'ellerning xewerliri. Mesilen, xitay hökümiti herqaysi axbarat-uchur organlirigha amérikidiki saylam, teywen, shimaliy koréyening yadro bombisi sinaq qilishi we shundaqla jenubiy déngizdiki igilik hoquq kürishige a'it xewerlerni cheklesh yaki uning mezmunini qandaq kontrol qilishni körsitip béridighan 15 xil höjjet chüshürgen. Bolupmu xitay kompartiyisining démokratiyidin yoqsulluqigha qarita sélishturma bop qalmasliqi üchün, chet döletlerde élip bérilghan saylam we référandum xewerliri eng qattiq cheklen'gen bolup, mesilen, ular amérika prézidént namzatlirining munazire programmisi, teywendiki öktichi partiye lidiri sey yingwénning saylamda ghelibe qilghanliqi we shuningdek béritaniyening yawropa ittipaqidin ayrilip chiqish üchün omumiy xelq awazgha qoyush pa'aliyiti dégendek xewerlerni öz ichige alidiken.

Undin bashqa yene, hökümet kadirliri, saqchilarning xataliqliri, sotning xata hökümliri heqqidiki xewerler, kishilik hoquq adwokatlirining tutqun qilinishi, iqtisadqa a'it xewerler we shundaqla xongkongda yüz bergen weqelermu xewer qilinishi cheklinidighan yaki mezmuni kontrol qilinidighan témilar ichide bolghan.

Yeni sara xanimning éytishiche, yuqiriqilardin melum bolup turghinidek, xitay hökümitining uchurning mezmunigha qaratqan cheklimisining da'irisi zor derijide kéngeygen. Amérikidiki élshat hesen ependi bolsa bu heqte toxtilip, buning shi jinping hökümitining emeliyette özige bolghan ishenchisining qanchilik derijide töwenlikini körsitip béridighanliqini éytti.

Erkinlik sariyining tetqiqatchisi sara kukning yilliq bahalashta éytishiche, xitay hökümiti bu yil ichide oxshimighan yéngi qanun-tüzümler, yoshurun yaki ochuq höjjetler arqiliq uchurgha qaratqan kontrolini axbarat-uchurgha érishidighan barliq wasitilergiche kéngeytken. Jümlidin axbarat-metbu'at organliri, radiyo-téléwiziye, intérnét-tor béketliri, yanfon epliri, neq meydan körünüsh tarqitidighan tor bet yaki qol téléfon eplirining hemmisige yuqiriqidek buyruq-höjjetler chüshürülgen. Bundin bashqa yene, xitay hökümiti yene özlirining teleplirige emel qilmighan shexs we yaki organlarni jazalashnimu teng kücheytken bolup, memliket miqyasi boyiche hésablighanda, peqet bu yil ichide özining pikrini erkin ipade qilish hoquqini qollan'ghanliqi üchün türmige solan'ghanlarning sani texminen 111 neper iken we ularning otturiche jaza mudditi 3, 4 yil bolghan. Sara xanim 111 neper dégen sanning nahayiti cheklik uchurlar asasida érishilgen sanliqini, bolupmu Uyghur éli we tibettin uchur élishning intayin qéyinliqini nezerde tutqanda, esli reqemning téximu yuqiri bolushi mumkinlikini éytqan. Sara xanimning körsitishiche, 111 neper tutqunning mutleq köp qismi falun'gung muritliri undin qalsa Uyghurlar we tibetler iken.

Élshat hesen ependi xitay jama'itining hazir shi jinpingning bundaq cheklimiliridin bek naraziliqini, shunga éliniwatqan barliq tedbirlerge qarimay yene torlarda tenqidlerni körüp turghili bolidighanliqini, emma Uyghur élidiki bundaq tor yazghuchilirining bolsa buning bedilini jéni bilen ötewatqanliqini éytti.

Erkinlik sariyining bu yil 11-ayda élan qilin'ghan yilliq erkinlik doklatidimu xitay hökümitining torgha qaratqan bashqurushining zerbisige eng köp uchraydighanlarning Uyghurlar we tibetler ikenlikini bildürgen. Erkinlik sariyining tetqiqatchisi médilin érp bu doklat heqqide bizge bergen melumatida bu heqte toxtilip “Xitaydiki közge körünerlik mesililer bolsa, intérnétqa érishish. Mesilen, hökümet birer namayish chiqishining aldini élish üchün intérnétni taqiwétidighan ehwallar, yene intérnéttiki mezmunlarni kontrol qilish we shundaqla intérnétni teqib qilish ehwali intayin éghir. Jümlidin kishiler özi torda qilghan heriketliri sewebidin qolgha élinidighan ehwallar intayin omumlashqan... Bundaq ehwallar Uyghurlar we tibetlerge oxshash az sanliq milletler rayonida téximu éghir. Bolupmu Uyghur tor qollan'ghuchiliri xitaydiki eng éghir zerbige uchrimaqta.” dégen. U yene, xitayda maqullan'ghan “Térrorluqqa qarshi turush qanuni”ningmu Uyghurlar üchün zor tehditlikini éytqan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.