Рабийә қадир: хоңкоң хәлқиниң наразилиқ һәрикити уйғурларға илһам бериду

Д у қ рәиси рабийә қадир ханим “йеңи дуня алий йиғини” мавзулуқ йиғинда доклат берип, уйғурларниң бүгүнки вәзийити вә тәләплири тоғрисида мәлумат бәрди. 2014-Йили 19-сентәбир, белгийә.

Америка дөләт ишлар министири җон кәрий билән хитай ташқи ишлар министири ваң йи чаршәнбә күни вашингтонда учурушуп, президент обаманиң бу йил 11‏-айда елип баридиған хитай зиярити, хоңкоң вәзийити, ирақ-шам ислам дөлити вә чәтәллик террорчи пидаийлар мәсилиси, кишилик һоқуқ қатарлиқ нурғун темиларни музакирә қилған.

Йиғинда, җон кәрий хитай кишилик һоқуқ вәзийитиниң әндишә қозғаватқанлиқини оттуриға қоюп, кишилик һоқуқ америка-хитай мунасивәтлиридә муһим орун тутидиғанлиқини билдүргән.

Бирақ, икки тәрәпниң хоңкоңдики наразилиқ һәрикитигә тутқан пәрқлиқ позитсийиси, җон кәрий билән ваң йиниң шу күни өткүзгән бирләшмә ахбарат йиғинида гәвдилик ипадиләнди. Җон кәрий сөһбәттин дәл бурун өткүзүлгән ахбарат йиғинида, хоңкоңда омум сайлам елип беришни қоллайдиғанлиқини билдүрүп, хоңкоң даирилирини өзини тутувелишқа, намайишчиларниң өз көз қаришини тинч ипадилишигә йол қоюшқа чақирған.

У: шүбһисизки, бүгүн биз музакирә қилидиған йәнә бир мәсилә-хоңкоң вәзийити. Хитайға мәлум болғандәк, биз хоңкоң түп қануниға асасән омуми сайлам елип беришни қоллаймиз. Биз юқири дәриҗилик аптономийигә игә вә шундақла қанун билән идарә қилинидиған очуқ бир җәмийәт, хоңкоңниң муқимлиқи вә гүллиниши үчүн интайин муһим әһмийәткә игә, дәп қараймиз. Биз хоңкоң даирилириниң өзини тутувелишидин, намайишчиларниң өз көз қаришини тинч ипадиләш һоқуқиға һөрмәт қилишидин зор үмид күтимиз, дегән.

Җон кәрий бу сөзләрни бейҗиң һөкүмити хоңкоң мәсилиси “җуңгониң ички иши” икәнликини илгири сүрүп, хоңкоңдики намайиш қанунсизлиқ, һәр қандақ дөләтниң арилишишқа һәққи йоқ, дәп агаһландуруватқан мәзгилдә қилди. Хитай һөкүмити йәнә, хоңкоңдики демократик күчләрни агаһландуруп, әгәр давамлиқ намайиш елип берилса, бу қалаймиқанчилиқ вә еғир ақивәт пәйда қилидиғанлиқини тәкитлигән.

Ваң йи чаршәнбә күни вашингтондики ахбарат йиғинида, хитайниң хоңкоң мәсилисидики бу позитсийисини йәнә тәкитләп, америкини хитайниң игилик һоқуқиға һөрмәт қилишқа чақирған.

У: министир кәрий хоңкоң мәсилисини тилға алди. Җуңго һөкүмити өзиниң бу мәсилидики позитсийисини қәтий вә ениқ оттуриға қоюп кәлди. Барлиқ дөләтләр җуңгониң игилик һоқуқиға һөрмәт қилиши керәк. Бу хәлқара мунасивәтләрдики әң әқәллий принсип. Һәр қандақ дөләт, һәрқандақ җәмийәт вә һечким қанунсиз һәрикәтләрниң җәмийәт тәртипигә бузғунчилиқ қилишиға йол қоймайду, дегән.

Нөвәттә, хәлқара җәмийәтниң диққити бейҗиң һөкүмитиниң хоңкоңдики намайишни қандақ бир тәрәп қилидиғанлиқиға буралди. Бейҗиң һөкүмити хоңкоңға һәрбий қисимлирини киргүзүп, 1989‏-йили 4‏-июн күни тйәнәнмен һәрикитини бастурғандәк хоңкоңдики демократийә һәрикитини бастурамду яки мәсилини сөһбәт арқилиқ тинч һәл қиламду? бу нөвәттә, хәлқара җәмийәт қизиқиватқан ачқучлуқ соал. Хитай тәрәп ваң йиниң вашингтон зияритини бурун орунлаштуруп қоюлған, дегән болсиму, бирақ бәзи анализчилар ваң йиниң туюқсиз зиярити хоңкоң вәзийити билән мунасивәтлик, дәп қаримақта.

Хәлқара кишилик һоқуқ вә башқа сиясий аммиви тәшкилатларниң қаришичә, дуня бейҗиң һөкүмитиниң хоңкоңдики намайишни тйәнәнмен вәқәсигә охшаш қораллиқ бастурушиға йол қоймаслиқи вә хитайға күчлүк сигнал бериши керәк. Д у қ бу хәлқара тәшкилатларниң бири. Мәзкур органниң рәиси, уйғур һәрикити рәһбири рабийә қадир ханим, дуняниң хоңкоң мәсилисигә кәскин арилишишини тәләп қилди.

У: хоңкоң хәлқиниң бу қетимқи елип чиққан намайиши, ойғиниши, хәлқниң бирликкә келиши, өзиниң әркинлики үчүн күрәш қилиши, уйғурлар үчүн зор роһий озуқ болиду. Уйғурларниң йолини техиму ачиду. Уйғурлар буниңдин роһлиниду вә үмидлиниду. Хитай территорийисидики бесиливелинған милләтләр ичидә өзиниң ялғуз қалмиғанлиқини, тибәт билән хоңкоң хәлқиниңму өз сепигә өткәнликидин роһлиниду.

Шәрқий түркистанниң бешидин өтүватқан һазирқи қирғинчилиқни дуня аллиқачан уқуп болди. Мушундақ әһвалларниң хоңкоңда йүз бәрмәслики үчүн дуня украина вәқәсигә қандақ арилашқан болса, хоңкоң мәсилисигә шундақ арилишиду, деди.

Рабийә қадир ханим, һазир хоңкоң хәлқиниң шәрқий түркистан хәлқи 65 йил аввал дуч кәлгән вәзийәткә дуч келиватқанлиқини әскәртип, бейҗиң һөкүмити 65 йил аввал уйғурларға қандақ вәдә берип йенивалған болса, һазир хоңкоң хәлқигә шундақ вәдә берип йенивалғанлиқини билдүрди. Бирақ у, “бу қетим хоңкоң мәсилиси тарихниң дәптирини йәнә бир қетим варақлайду” дәп көрсәтти.

У мундақ деди: ‏тарихниң тәкрарлиниши бар. Бизниң мәсилимиздә хитай һөкүмитиниң дегән гәплири, 1. Өз тәқдириңларни өзүңлар бәлгиләйсиләр. 2. Биз көчмән әкәлмәймиз. Биз силәрниң қурулуш ишлириңларға ярдәм қилип вақитлиқ кирдуқ, чекинип чиқип кетимиз. 3. Биз икки хил сиясәт ишлитимиз. Йәрлик милләтләр билән бизниң хитай өлкилиридә ишләткән сияситимиз охшаш болмайду. Силәр өзүңларниң байлиқи, һәтта 86 % хизмәт орни силәрниң өзүңларниң болиду. Өзүңларниң рәһбәрлирини өзүңлар сайлайсиләр. Силәр худди өзүңларниң тәқдирини өзүңлар бәлгилигәндәк һәқиқий аптономийидә яшайсиләр, дәп вәдә қилған. Дәл мушу вәдиләрни шяңгаңғиму қилди. 65 Йилдин бери бу вәдиләрниң һәммиси ялған чиқип, әң ахирида буниңға чидап туралмиғанларни дәриҗигә бөлүп, зиялийлиримизни, наразилиқ билдүргәнләрни қирип түгәтти. Лекин биз дуняға аңлиталмидуқ. Бу тарих һазир шяңгаңда қайтиланди. Демәк, шяңгаң хәлқи тақәт қилип туралмиди. Шяңгаң мәсилиси бизниң мәсилимизни чүшәндүриду. ялғуз бизни әмәс, тибәт, моңғул, тәйвән мәсилисидә тарих йәнә бир қетим дәптирини ачиду, дәп қараймән.

Хәвәрләрдин қариғанда, хоңкоң мәмури башлиқи ляң җиңйиң пәйшәнбә күни йерим кечидә баянат елан қилип, вәзиписидин истепа беришни рәт қилған. Хоңкоңлуқ намайишчилар илгири ляң җиңйиңға пәйшәнбә күни йерим кечидин бурун вәзиписидин истепа бәрмисә, һөкүмәт бинасини ишғал қилидиғанлиқи һәққидә ултиматум тапшурған иди.

Бирақ ляң җиңйиң ултиматум қәрәли тошуштин сәл бурун елан қилған баянатида, оқуғучиларни һөкүмәт бинасини ишғал қилмаслиққа агаһландуруп, хоңкоң мәмури райониниң секретарини оқуғучилар билән сөһбәт өткүзүшкә буйруғанлиқини билдүргән.

Нөвәттә, намайишчилар хоңкоң мәмури район һөкүмитиниң икки хизмәт бинасини қоршивалған. Хоңкоң оқуғучилар бирләшмиси йәнә, намайишчиларни һөкүмәт бинаси әтрапидики барлиқ йолларни қамал қилип, ляң җиңйиңниң җүмә күни ишқа келишини тосушни тәләп қилған. Намайишчилар хитай хәлқ қурултийиниң 2017‏-йили өткүзүлидиған хоңкоң мәмури башлиқ сайлимида намзатларни бейҗиң һөкүмити тәстиқлаш тоғрисидики қарарини бикар қилишни тәләп қилмақта.