Yawropa parlaménti ezalirining Uyghur mesilisi heqqidiki bayanliri (1)

Yawropa parlaménti 4-öktebir küni Uyghur diyaridiki jaza lagérliri toghrisida qarar maqullashtin ilgiri otturigha qoyulghan pikirler.

4-Öktebir küni firansiyening strasburg shehiride chaqirilghan yawropa parlaméntining omumiy yighinida jaza lagérliri mesilisini öz ichige alghan halda Uyghurlarning omumiy weziyiti toghrisida 15 maddiliq qarar maqullandi. Bu qarar maqullinishtin ilgiri yawropa parlaméntidiki oxshimighan partiye-guruhlarning wekilliridin terkib tapqan parlamént ezaliri Uyghur diyari we jaza lagérliri toghrisida öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Parlamént yighinida tunji bolup söz alghan “Yéshillar partiyesi yawropa erkin birleshmisi guruhi” ning gérmaniyelik wekili raynxard bütikofér ependi mundaq dégen: “Xitay kommunistik partiyesining rehbiri esheddiy saqchi diyarigha aylan'ghan shinjangdiki yüz minglighan, belki milyonlighan Uyghur we qazaq qatarliq yerlik milletlerdin bolghan puqralarni tutqun qilip jazalash siyasiti yürgüzüwatidu. Buning sewebini ‛térrorluqqa qarshi turush‚ dep atawatidu. Biz oylaymizki, basturush élip bérishqa tégishlik ‛térrorluq‚ tin ibaret bu béliqning erkin üzüp yürelishi üchün uning mewjutluqigha kapaletlik qilidighan yéterlik su muhiti bolushi lazim. ‛térrorluqqa qarshi turimen‚ deydiken, jenubiy térol yaki shimaliy irélandiyening tejribisige ige bolush kérek. Xitay özini küchlük döletke aylanduralighan bilen öz xelqini bashqurushtiki ze'iplikidin qutulalighini, ularning qanuniy heqliri we diniy erkinlikige kapaletlik qilalighini yoq. Xitay rehbiri öz chüshini emelge ashurimen dep xelqi üstidin basturush élip bériwatidu hemde xelqnimu özi bilen oxshash bir chüshni körüshke mejburlawatidu. Méning bilishimche, xitay hökümiti bu bésimni chet'ellergimu éksport qiliwatidu.”

Raynxard bütikofér ependi ilham toxti mesilisini alahide tilgha élip yene mundaq dégen: “Uyghur millitidin bolghan bilim adimi ilham toxti peqetla pikir erkinliki seweblik uzundin buyan xitay türmiside yétiwatidu. Bundaq weziyet xitayda uzundin béri dawamlishiwatidu.”

4-Öktebir küni yawropa parlaméntidiki Uyghurlar heqqide qarar élish yighinigha qatnashqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bu toghrisida toxtalghanda parlamént ezalirining nutuqlirining bu qétimliq qararning ongushluq qobul qilinishigha türtke bolghan asasiy amil ikenlikini tilgha aldi.

Ikkinchi qétim söz alghan “Yawropa konsérwatiplar we islahatchilar guruhi” ning gollandiyelik wekili bas béldér ependi sözide Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi üstide mexsus toxtalghan. U mundaq dégen: “Axbarat wasitiliridin igiligen uchurlargha asaslan'ghanda, Uyghurlarning yurtida ghayet zor bir hadise yüz bériwatidu. Hésabsiz, heddi hésabsiz Uyghurlarning atalmish ‛terbiyelesh merkizi‚ namidiki lagérlargha qamilip jazaliniwatqanliqi melum. Ularning alaqe erkinliki üzüp tashlan'ghan. ‛bixeterlik üchün‚ dep yolgha qoyulghan bu siyasetning xeter yaritiwatqanliqi ashkara bolmaqta. Uyghur ahalilirini ziyaret qilip kelgenler bu rayonda dinsizlashturush we assimilyatsiye siyasiti yürgüzülüwatqanliqini ispatlimaqta.”

Uning arqidin söz alghan “Erkin yawropa we démokratiye guruhi” ning italiyelik wekili ignaziyo korrayo ependi söz élip mundaq dégen: “Ilgiri tarixiy yazmilardinla köridighan jaza lagérliri bügün yene eslige qaytip keldi. Atalmish ‛qayta terbiyelesh merkizi‚ yaki ‛emgek bilen özgertish lagéri‚ dep atalghan Uyghurlar diyaridiki bu jaza lagérlirigha milyonlighan ademlerning qamalghanliqi ashkarilanmaqta. Qamalghanlarning mutleq köp qismi rayondiki yerlik milletler bolup, xitay ahalisining yoqluqi bilinmekte. Xitayning bu éghir derijidiki insan heqliri depsendichilikige qarita yawropa parlaménti ünümlük bir tedbir qollinishi lazim.”

“Yawropa parlaménti sotsiyal démokratiyeni ilgiri sürüsh guruhi” ning gérmaniyelik wekili jo laynén ependi mundaq dégen: “Axirqi 10 yildin buyan xitay iqtisadi tereqqiy qildi. Epsuski, iqtisadtiki bu yüksilishning kishilik hoquq yaki xususiy erkinlikke paydisi bolmidi, eksiche zor derijide chékindürüsh rolini oynidi. Bügün anglisimu kishining ishen'güsi kelmeydighan bir hadise boluwatidu. Uyghurlarning yurti shinjangda bügün 1 milyon adem jaza lagérlirigha qamaldi dégen gep qandaq gep? lagérdiki bu Uyghurlarning pütünley zamaniwi téxnika sistémilirining yardimide kontrol qiliniwatqanliqi melum bolmaqta. Chet'elde tughqini bolghan Uyghurlarmu qamilidiken. Xitay bu tejribini chet'elgimu kéngeytishke urunuwatidu. Buning sewebini ‛térrorluqqa qarshi turush, esebiylikke qarshi turush‚ dep perdazlawatidu. Herqandaq bir döletning ammiwi bixeterliki üchün térrorluqqa qarshi tedbir élishi normal ish. Emma sen ‛térrorluqqa qarshi turdum‚ dep shiddet wasitiliri bilen az sanliq bir milletni kolléktip halda bastursang, ularni erkinlikidin, diniy étiqadidin mejburiy ayrisang, dunyaning ishenchidin mehrum bolisen.”

Jo laynén ependi yene mundaq dégen: “Gérmaniye bilen shiwétsiye hökümetliri qarshi terepning weziyiti intayin nachar bolghachqa Uyghurlar we qazaqlarni yurtigha qayturmasliq toghrisida qarar alduq. Bashqa döletlerningmu shundaq qilishini tewsiye qilimiz. Yawropa döletliri xitay bilen bolghan munasiwetlerde shekil üchün emes, belki emeliy rewishte kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyup, xitaygha tesir körsitishi kérek.”

D u q ning mu'awin re'isi perhat muhemmidi yawropa parlaméntida élin'ghan mezkur qararning xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini taqash we Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasetlirige xatime bérishke türtke bolidighanliqini eskertti.