Xitay, saqal - burutini éliwétishni ret qilghan bir Uyghurni 6 yilliq qamaqqa buyrughan

Uyghur elining herqaysi jaylirida qurulghan tekshurush ponkitlirining biride, qoralliq xitay saqchi bir uyghurning salahiyitini tekshürüp soraq qilmaqta.

Bu mehbusning gunahi yénida kimlik kinishkisi élip yürmigenliki we saqal - burutini éliwétishni ret qilghanliqidur. Chet'eldiki Uyghur teshkilatliri bolsa xitayning bu herikiti xelq'ara ehdinamilerge xilap bolupla qalmay, xitay qanunidiki munasiwetlik belgilimilerge xilapliqini ilgiri sürmekte.

Nöwette Uyghur élining qara sheher nahiyisidiki bir türmide jaza mudditini ötewatqan ghoja'exmet niyaz ghuljiliq yekke tijaretchilerdin bolup, 2008‏ - yili béyjing olimpik yighinidin burun xitay da'irining ichkiridiki Uyghurlarni tazilash herikitide qolgha élin'ghan idi. Xitay hökümiti eyni chaghda béyjing olimpik yighinining bixeterlikige kapaletlik qilishni bahane qilip, olimpik yighinidin burun ichkiridiki Uyghurlarni yurtigha qoghlighan.

Shu yili 5 ‏- ayda ayali bilen 4 balisini élip xitayning wéyxey shehirige tirikchilik yoli izdep kelgen ghoja'exmet del mushu dolqun'gha duch kelgen idi. Wéyxeyge kélip etisi ijare öy izdep chiqqan ghoja'exmet wéyxeylik saqchilar teripidin tutqun qilinip, bala - chaqilirining xewirisizla ghuljigha yolliwétilidu. Ghoja'exmetning wéyxeyde pulsiz we yölenchüksiz qalghan ayali 4 bala bilen ming bir japa - musheqqetlerde ghuljigha salamet qaytip kélishke aran muyesser bolalighan. Bu ehwallar, ghuja'exmetning délosidin xewerdar ghuljida yashaydighan bir xanimning yetküzgen üchürliridur.

Bu yil 39 yashlardiki ghoja'exmet wéyxeyge kélishtin burun xébéyning lushüy shehiride turup, lushüydiki xitay tére zawutlirigha xam tére sétish bilen tirikchilik qilghan. U, xitay hökümiti béyjing olimpik yighinini bahane qilip, lushüydiki Uyghurlarni qoghlighandin kéyin, a'ilisini élip wéyxeyge qéchip barghan. U, wéyxeyde nawaychiliq qilmaqchi idi.

Ghoja'exmet niyazning délosidin xewerdar yuqiriqi xanimning ashkarilishiche, ghoja'exmet niyaz wéyxeyde kimlik kinishkisi yoqluqi sewebidin tutqun qilinip, ghulja sheherlik j x da'irilirige yollap bérilgen. Ghulja sheherlik sot mehkimisi 2008‏ - yili küzde sot échip, ghoja'exmetni 6 yilliq qamaq jazasigha, uning bilen teng qolgha élin'ghan bilal isimlik yene bir Uyghurni 4 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan. Sotning hökümi uning a'ilisidikilerge bérilmigen. Shunga uning qandaq konkrét "jinayi qilmishlar" bilen eyiblinip qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum emes.
 
Lékin ghoja'exmetning yéqinqi yillardin buyan ghuljida saqal - burut qoyup, hökümetning diniy sezgürlükige pisent qilishni ret qilghanliq sewebidin jazalan'ghan birdin - bir shexs emesliki melum.

Xitay da'iriliri ilgiri nurtay memet, ababekri ömer qatarliq diniy eqidisi küchlük bezi Uyghurlarni qolgha élip, oxshash seweblerdin qamaq jazasigha buyrughan idi.

Ghoja exmet niyazning délosidin xewerdar yene bir xanimning eskertishiche, emeliyette ghoja'exmet niyaz kimliksiz yürgendin sirt, sotqa tartilip qamaq jazasigha höküm qilghudek héchqandaq jinayet sadir qilmighan. Ismini ashkarilashni xalimaydighan bu xanim, sotta ghoja'exmetning saqilini chüshürüp, towa qilishni ret qilghanliqi sewebidin qamaq jazasigha buyrulghanliqini ilgiri sürdi.

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we gherb döletliri xitayning diniy erkinlik xatirisini izchil tenqid qilip kelgen idi. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, xitayning Uyghur élide yolgha qoyghan diniy cheklimisi nahayiti qattiq bolup, Uyghur musulmanlirining diniy erkinliktin behrimen bolush pursiti ichkiri ölkilerdiki tungganlar, xristi'anlar we bashqa diniy guruhlargha qarighanda nahayiti cheklik.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati ilgiri élan qilghan bu heqtiki bir doklatida xitay hökümitining musulmandarchiliqni Uyghur milliy kimlikning muhim asaslirining biri, dep qaraydighanliqi we shu sewebtin musulmanchiliqni özlirige tehdit hésablaydighanliqini ilgiri sürgen idi.

Döletni qanun bilen idare qilish mesilisi xitay hökümiti duch kéliwatqan xelq'ara bésimlarning biri bolup, bu mesile amérika -xitay kishilik hoquq di'alogi we xitay -yawropa kishilik hoquq söhbitide izchil muzakire qilinip kéliwatqan bir téma. Dunya Uyghur qurultiyining yawropa parlaméntidiki wekili memet toxti ependi ghoja'exmet niyazning mesilisi döletni qanun bilen idare qilish mesilisige yatidighanliqi we uning herikiti jinayi jazagha tartilghudek héchqandaq "qilmish" shekillendürmeydighanliqini bildürdi. Memet toxtining eskertishiche, xitay hökümiti hazir ghoja'exmet niyazning délosigha oxshash weqelerde qanun - nizamni chetke qayrip qoyup, siyasiy buyruqni ijra qilmaqtiken.

Ghoja'exmet niyazning jaza mudditi 2014 ‏ - yili toshidu. Uning türmide yétiwatqinigha ikki yildin ashqan bolsimu, lékin a'ilisidikiler hazirgha qeder uni aran ikki qétim yoqlap bérishke muyesser bolalighan. Bir ikki yil jeryanida birinchi qétim inisi yoqlap barsa da'iriler ularni körüshtürmigen. Ikkinchi qétim bu yil 7 ‏ - ayda anisi bilen inisi yoqlap barghanda ularning 15 minut körüshüshige ruxset qilghan. Lékin weqedin xewerdar kishilerning eskertishiche, ular körüshkendin kéyin, anisi oghlining salametlik ehwalidin ensireshke bashlighan.

Ghoja'exmet niyaz ghuljining qaradöng rayoni tewelikide olturatti. Biz u, turushluq rayondiki saqchixanigha téléfon qilip, ghoja exmetning qandaq "jinayet" sadir qilghanliqi we qaysi qanun'gha asasen jazalan'ghanliqini sürüshtürgen bolsaqmu, lékin so'alimizgha jawab bérishni ret qildi.

Dunya Uyghur qurultiyi wekili memet toxtining eskertishiche, xitay da'irilirining qanun nizamlarni bir chetke qayrip qoyup, kishilerning qiyapiti yürüsh turushi, diniy étiqadi we shexsi turmushigha qalaymiqan arilishishi we ularni jazagha tartishi rayonda milliy ziddiyetni kücheytiwatqan muhim seweblerning biridur.

Memet toxti "5‏ - iyul weqesi" xitayning bu siyasitining mehsuli, dep qaraydighanliqini eskertip, eger da'iriler üzlüksiz bu yolda mangsa, "5 ‏ - iyul weqesi"ge oxshash toqunushlarning yene yüz bérishige shert - shara'it hazirlaydighanliqini agahlandurdi.

Xitay hökümiti "5 ‏- iyul weqesi"din kéyin, Uyghur aptonom rayoni partkomining sékrétari wang léchüenning wezipisini almashturup, "shinjang" siyasitini tengsheydighanliqini élan qilghan. Bu yil 5 ‏- ayda chaqirilghan "shinjang xizmet yighini"da Uyghur éligha meblegh sélishni kücheytidighanliqini jakarlighan idi. Lékin analizchilar xitay da'irilirining hazirgha qeder yolgha qoyghan siyasetliridin ularning "shinjang"siyasitide chong özgirish bolmighanliqini, Uyghurlarni basturush, xitay köchmenlirige tayinip, muqimliqni saqlash siyasitini üzlüksiz ijra qiliwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.