Xitayning sudan prézidénti el-beshirni kütüwélishi kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchridi
2011.06.29

Sudan prézidénti el-beshirning xitayda élip baridighan ziyariti esli düshenbe küni bashlanmaqchi idi. El-beshir yekshenbe küni téhranda chaqirilghan térrorluq heqqidiki xelq'ara yighin'gha qatnashqandin kéyin, téhrandin ayrilip xitaygha qarap yolgha chiqqan. Biraq u türkmenistan hawa boshluqigha kirgende arqigha qaytip téhran'gha yénip kélishke mejbur bolghan idi. Uning ziyariti kéchikken bolsimu, lékin sudan we xitay hökümiti el-beshirning néme üchün arqigha yénip téhran'gha qaytip kétishke mejbur bolghanliqini chüshendürmidi. Xitayning xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi teripidin tutush buyruqi chiqirilghan el-beshirni ziyaretke teklip qilishi xelq'ara jem'iyet yéqindin diqqet qilidighan qiziq nuqtilarning biri bolup qalghan idi. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, xitay el-beshirni ziyaretke teklip qilmasliqi kérek idi. Chünki bu xitayning urush jinayiti sadir qilip, tutush buyruqi chiqirilghan shexsler panalinidighan makan'gha aylinip qélish éhtimalliqini peyda qilidu.
Lékin el-beshir béyjinggha yétip kélip, charshenbe küni xitay dölet re'isi xu jintaw bilen körüshken. Xelq'ara axbarat wasitilirining bügünki xewerliridin melum bolushiche, xu jintaw el-beshir bilen körüshüp, xitayning sudan bilen bolghan dostane munasiwitide héchqandaq özgirish bolmaydighanliqini bildürgen. Uning el-beshirgha “Xelq'ara we sudanning ichki weziyitide qandaq özgirish yüz bérishidin qet'iy nezer junggoning sudan'gha qaratqan dostane siyasiti özgermeydu” dégenliki melum.
Lékin amérikidiki bezi öktichi xitay ziyaliri xitayning el-beshirni ziyaretke teklip qilip, qimmetlik méhman süpitide kütüwélishni mes'uliyetsizlik qilish bilen eyiblidi. Amérikidiki xitay ziyaliysi, ottura amérika uniwérsitétining xitay mesililiri proféssori yang liyüyning ilgiri sürüshiche, el-beshirning ziyaretke teklip qilinishi xitayning xelq'ara jama'et pikrige pisent qilmaydighanliqining ipadisi.
U , “Buningda mundaq ikki nuqtini aydinglashturuwélish kérek. Birinchi, gerche junggo chong dölet bolsimu, b d t xewpsizlik kéngishining ret qilish hoquqigha ige ezasi bolsimu, lékin u xelq'ara adalet mesilisige sel qaraydu. Xelq'ara qanunlardiki nurghun belgilimilerni bek étibargha élip ketmeydu. Ikkinchisi, u yene özining xelq'ara obrazi bilen kari yoq. Hazir qarap baqsingiz junggoning xelq'ara obrazining qanchilik nacharliqini köreleysiz. Mesilen, lyu shawbo mesiliside nobél tinchliq mukapatigha érishken bir ademni 11 yilliq qamaq jazasigha höküm qildi. Ey wéywéy mesiliside uni 60 kündek tutup turup, özining qanunigha xilapliq qildi. Bu mesililer xelq'ara jem'iyet junggoni tenqid qilghan asasliq mesililer. Biraq junggo buni nezergimu élip qoymidi” dep körsetti.
Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi 2009-yili 2-ayda el -beshirini tutush buyruqi chiqirip, uning darfurdiki irqiy qirghinchiliqta mes'uliyitini barliqini ilgiri sürgen. Xitay bolsa özining xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi kélishimigha imza qoymighanliqini eskertip, xitayning el-beshir mesiliside öz pikride qalidighanliqini bildürgen. Xitay tashqiy ishlar ministirliqi bayanatchisi xong léy bu heqtiki bayanatida “Prézidént beshir burun bashqa nurghun döletlerni ziyaret qilghan we bu döletler teripidin qizghin kütüwélin'ghan idi” deydu. Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi el-beshirni tutush buyruqi chiqarghandin buyan éritriye, liwiye, misir, qatar qatarliq döletlerni ziyaret qilghan bolsimu, lékin 2010-yili, türkiye uning chégradin kirishini ret qilghan.
Yang liyüy ependi xelq'ara mes'uliyetni üstige alghan chong dölet bolsimu, lékin uning bu mes'uliyetni atqurushtin izchil özini qachurup kéliwatqanliqi, bu uning hakimiyet sistémisi bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini bildürdi.
U mundaq deydu: méning ésimde qélishiche buningdin üch yil awwal amérika mu'awin dölet ishlar ministiri zolék xitayning xelq'ara jem'iyetning mes'uliyetchan shériki bolush chaqiriqini otturigha qoyghan idi. Junggoning chong dölet ikenlikide gep yoq. Biraq uning xelq'ara jem'iyetning adalet tuyghusigha ige mes'uliyetchan ezasi emesliki rast. Emeliyette buning sewebi uning bir partiyilik diktatoriliq tüzümide. Chünki junggo xelq'ara jem'iyetning erkinlik , démokratiye, kishilik hoquq omumi qimmet ölchimige ishenmeydu. Mesilining négizi del mushu yerde. Shunga xelq'ara mes'uliyetni üstige élishni xalimaydu.
Yang liyüy ependi yene, xitayning xelq'araliq shérik bolushi üchün uning sistémisini islah qilishi, bu uning Uyghur we tibetlerge qaratqan siyasitide öz ipadisini tépishi kéreklikini bildüridu. Uning ilgi'ir sürüshiche, xitayning maw zédong dewridiki tashqiy siyasiti idiyologiyini chiqish qilatti. Lékin hazir iqtisad we soda menpe'itini chiqish qilmaqta. Bu özgirishni uning Uyghur we tibetlerge qaratqan siyasitide körüwalghili bolidu. Eger xitay hökümiti özining xelq'ara obrazini yaxshilap, mes'uliyetchan bir dölet bolushni oylisa, ishni Uyghur we tibetlerge qaratqan siyasetni özgertip, ulargha keng aptonomiye bérishtin bashlishi kérek.
Xitay sudanning néfit we tebi'iy bayliqigha meblegh salghan asasliq döletlerning biri. Yéqinda jenubiy sudan bélet tashlap, sudandin ayrilip chiqishni qarar qilghan idi. Kéler ayda jenubiy sudan özining musteqilliqini resmiy élan qilishi mumkin. Sudanning bezi muhim néfit quduqlirining bir qismi jenubiy sudanda bolup, bu dégenlik jenubiy sudan musteqqiliqini élan qilsa, sudanning hazirqi kündilik néfit ishlepchiqirish miqdarining 3 den bir qismigha tesir qilidu, dégenliktur. Bezi analizchilar xu jintawning el-beshirni ziyaretke chaqirtip, béyjingning sudan'gha salghan mebliqighe qandaq kapaletlik qilishni sözleshmekchi bolghanliqini ilgiri sürmekte.