Yawropa parlamént ezaliri xelq'ara jinayi ishlar sotini xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqi üstidin délo turghuzushqa chaqirghan

Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining teptishi, en'gliyelik adwokat karim xan(ongdin ikkinchi) b d t da söz qilmaqta. 2022-Yili 22-séntebir.

Yawropa parlaméntining 38 neper ezasi ötken hepte xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining bash teptishi, en'giliyelik adwokat karim xan'gha birleshme imzaliq xet yézip, xelq'ara jinayi ishlar sotining mezkur bash teptishini xitayning Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge qarita sadir qiliwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayiti üsitidin délo turghuzup tekshürüshini telep qilghan.

Birleshme imzaliq xetke yawropa ittipaqigha eza 27 dölettin fransiye, gérmaniye, shwétsiye, gollandiye, létwa, slowakiye, chéxiye qatarliq 12 dek döletning 38 neper yawropa parlaménti ezasi imza qoyghan. Uninggha imza qoyghanlar rafa'él glukisman, pétér fon dalén, miriyam léksman, maykél gahlér, en'gin er'oghlu, fabi'o massimo oxshash Uyghurlar mesilisige izchil köngül bölüp kéliwatqan siyasiyonlardin teshkil tapqan.

Parlamént ezaliri xétide, xelq'ara jinayi ishlar sotining teptish ‍ishxanisigha melum bolghandek 2020-yili 7-ayda “Sherqiy türkistan sürgün hökümiti”, “Sherqiy türkistan milliy oyghinish herkiti” we Uyghur shahitlirining namidin deslepki erz sunulghanliqi, bash teptishning tekshürüsh élip bérip, adaletni ishqa ‍ashurushi, Uyghurlargha qarita téximu qebihliklerning aldini élishini ümid qilidighanliqini bildürgen.

Halbuki, xitay xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza bolushning “Rim ehdinamisi” gha hazirgha qeder imza qoymighan döletlerning biri. Melum bolushiche, erzdarlar xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige eza bolghan tajikistanni jawabkarliqqa tartqan. Tajikistan Uyghurlarni xitaygha tutup bérip, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishi, xitaygha tutup bérilgen Uyghurlarning her xil qebih mu'amililerge uchrishigha yardem bérish bilen eyiblen'gen.

Xette mundaq déyilgen: “Biz xitayning xelq'ara jinay ishlar sot mehkimisige eza dölet emeslikini chüshensekmu, biraq shikayet xitay da'irilirining, bolupmu xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining hoquq da'irisidiki tajikistanda éghir xelq'ara jinayetlerni sadir qilghanliqi we bu jinayetning xitaydimu dawamlashqanliqi asasida sunulghan.”

Xette yene munular bildürülgen: “Tunji erzname sunulghandin buyan, mehkimige yene qoshumche 3 yürüsh muhim delillerning sunulghanliqi, bu deliller xitay da'irilirining xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining hoquq da'irisidiki ziminlarda sadir qilghan qilmishlirini téximu konkirét ashkarilap bergen.”

Xelq'araliq qanunchilarning éytishiche, adwokatlar bu erzde bérma-bén'gal dewasini ülge alghan iken. Kanadadiki xelq'araliq qanun adwokati, makdoland lawrér inistitutining aliy derijilik tetqiqatchisi sarah tayich 21-séntebir ziyaritimizni qobul qilip, mundaq didi: “Méning bilishimche, bu erz xelq'ara jinayi ishlar sotining buningdin bir qanche yillar awwalqi bérma-bén'gal dewasini ülge alghandek qilidu. Bu déloda insaniyetke qarshi jinayet we mejburiy qayturush birdin artuq döletning zéminida yüz bergen. Emeli'eyette chégradin qoghlap chiqirishtin ibaret bundaq bir arqa körünüshte jinayet birdin artuq dölette yüz bergen bolidu, chünki kishiler bir dölettin yene bir döletke qayturilidu. Méning perez qilishimche, bu erzning asasi shuninggha tayan'ghan.”

“Rim edinamisi” gha eza bolmighan xitaydek bir döletni xelq'ara jinayi ishlar sotida jawabkarliqqa tartish ishi, izchil su'al qoyulup kelgen bir mesile. Biraq adwokat sarah tayichning éytishiche, bundaq erz burun xelq'ara jinayi ishlar sotida körülgen bolup, xelq'ara jinayi ishlar soti bu erzni qobul qilishi kérek iken.

Sarah tayich mundaq deydu: “Uyghurlar tajikistan'gha oxshash döletlerdin qayturulghan, yeni xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza bolghan bir dölettin xitaygha ötküzüp bérilgen. Bu jinayetning bir qismi sot mehkimisige eza bir döletning zéminida yüz bergen hésablinidu. Shunga bu sotning hoquqni ishlitishining asasini teshkil qilidu. Bu küchlük ‍ülgisi bolghan yaxshi bir pikir. Bu erzning qanuniy jehettin qandaq delillerge tayan'ghanliqini bilmidim. Emma bérma-bén'gal dewasini asasqa alghinimizda, xelq'ara jinayi ishlar soti bu déloni qobul qilsa bolidu hem qobul qilishi kérek.”

Yawropa parlamént ezalirining xéti b d t kishilik hoquq aliy komissariyati ishxanisi yéqinda élan qilghan doklatida, xitayning Uyghurlargha qarita “Insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan bolushi mümkinliki” ni jakarlighan, shundaqla gherb döletliride b d t ning heriketke ötüp, xitayni jawabkarliqqa tartishni telep qilish chuqanliri téximu ewj éliwatqan bir waqitta yollan'ghan.

Amérikadiki adwokat, amérika “Atlantik kéngeshi” ning aliy derijilik ziyaretchi tetqiqatchisi reyhan esetning éytishiche, bu xil délolarda xelq'ara jinayi ishlar sotining uninggha eza bolmighan döletler üstidinmu sot achalaydighanliqigha da'ir yéngi qanuniy nezeriyeler otturigha qoyulmaqta iken.

Reyhan eset 21-séntebir ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: “Qanun nezeriyesi nuqtisidin éytqanda, xelq'ara jinayi ishlar soti uninggha eza bolghan döletlerdin kambodzha, tajikistanning Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bergenliki üstidin tekshürüsh élip bérishni oylishilaydu. Lékin buningda xitay xelq'ara jinayi ishlar sotining ezasi emes. Adette, sotning délo turghuzushi üchün siz ‛rim ehdinamisi‚ gha imza qoyghan bolushingiz kérek, lékin xitay uninggha imza qoymighan. Shundaqtimu nöwette xelq'ara sotning uninggha eza bolmighan döletler üstidinmu tekshürüsh élip baraydighanliqi toghrisida yéngi qanun nezeriyeliri bar. Shunga xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza döletler chétilghan bu dewa sotning tekshürüsh élip bérish mumkinchilikini algha süridu.”

Reyhan esetning éytishiche, xelq'ara jinayi ishlar soti yawropa parlaménti ezalirining xétige jiddiy qarishi, bérmagha ‍oxshash döletlernila emes, xitaygha oxshash küchlük döletlernimu jawabkarliqqa tartishi kérek iken. Reyhan eset mundaq dédi: “Men sotning bu xetke we bayanatqa jiddiy qarishi we uni qollishini ümid qilimen. Nahayiti éniqki, insaniyetke qarshi kishini chongqur endishige salidighan jinayet sadir qilindi. Bu noqul kishilik hoquq teshkilatlirining ishi bolupla qalmasliqi, xelq'ara jinayi ishlar soti meyli bérmadek döletler bolsun yaki xitaydek küchlük döletler bolsun, özining hoquqini hemmisige teng ishlitishi kérek. Méningche, yawropa parlaménti ezalirining xéti qarshi élishqa tégishlik tunji qedem, lékin biz qandaq bolidighanliqini aldimizda körimiz.”

Xitayning xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza bolmayla qalmay, uning waqti kelse b d t xewpsizlik kéngishidiki ret qilish hoquqini ishlitip, xelq'ara sotni tosushi mumkinlikimu bir mesile bolup kelen. Sarah tayichning éytishiche, eger erzdarlar 15-maddigha asasan erz qilsa, xitayning b d t xewpsizlik kéngishidiki ret qilish hoquqimu ishqa yarimaydiken.

Sarah tayich mundaq deydu: “Ehdinamining 15-maddisi söz témisi bolghanda ret qilish hoquqiningmu ehmiyiti qalmaydu, chünki men baya éytip ötkendek, bu xelq'ara jinayi ishlar sotigha erz qilishtiki üch yolning biri. Buning biri, xewpsizlik kéngishining qararigha asasen tekshürüsh élip bérish. Eger bundaq bolsa elwette xitay ret qilish hoquqini ishlitidu. Biraq bu erzde bundaq bolmaydu. Bu erzde ammiwiy teshkilat yaki shexsler bash teptishning öz aldigha tekshürüsh ‍élip bérishini telep qilghan. Bu ehwalda xewpsizlik kéngishining ruxsitini élish telep qilinmaydu. Buningda bash teptishning délo turghuzush-turmasliqini peqet delillerning küchlük we éniq bolushi belgileydu.”

Yawropa parlaménti ezalirining xétide, nurghun doklatlar we tekshürüshler xitaydiki Uyghur we bashqa türkiy xelqlerning tutqun qilin'ghanliqi we insaniyetke qarshi qorqunchluq jinayetlerning obéyktigha aylan'ghanliqini ashkarlighanliqi, yawropa parlaméntimu irqiy qirghinchiliqning yoshurun xewpini bayqighanliqi tekitlen'gen. Xette yene “Deliller tajikistanda yashaydighan Uyghurlarning az digende 90 pirsentining xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza tajikistanda heriket qilidighan xitay da'iriliri teripidin tutqun qilin'ghanliqi we xitaygha élip kétilgenlikini delilligenliki”, shunga bash teptishning “Bu tekshürüshni derhal bashlitip, sansizlighan ziyankeshlikke uchrighuchilar üchün adaletni ishqa ashurushi, Uyghurlargha qarita téximu qebihlikning aldini élishini ‍ümid qilidighanliqi” ni bildürgen.