Almutada sherqiy türkistan jumhuriyetlirini xatirilesh murasimi ötküzüldi

19-Noyabirda almuta shehirining sultanqorghan mehellisidiki “Arzum” réstoranida 1933-yili qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining 84 yilliqi we 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining 73 yilliqi munasiwiti bilen xatirilesh murasimi bolup ötti. Uninggha almuta shehiri we nahiyilerdiki yurt-jama'etchilik wekilliridin bolup 150tin oshuq adem qatnashti.

Mezkur pa'aliyet dunya Uyghur qurultiyining yéngidin saylan'ghan ijra'iy komitéti re'isining orunbasari erkin exmetofning riyasetchilikide ötti. Aldi bilen diniy zat muhemmetjan hajim azadliq we erkinlik üchün qurban bolghanlargha atap qur'an oqudi. 1933-We 1944-yilliri qurulghan jumhuriyetler heqqide yash pa'aliyetchilerning biri ilshat iminof doklat qildi. Ilshat iminof sherqiy türkistan islam jumhuriyitining dölet süpitide shekillinip, uning teripidiki hökümet organliri wezipilirining xelqning éhtiyajlirini toluq qana'etlendürüshke qaritilghanliqini körsetti. 

Andin sözge chiqqan siyasetshunas qehriman ghojamberdi xitay da'irilirining Uyghur élide élip bériwatqan siyasiy, milliy we diniy bésimi hem cheklimilirining bügünki kün'giche dawam qilip kéliwatqanliqi, Uyghur élide qurulghan jumhuriyetlerning asasiy meqsitining ene shu zulumni toxtitishqa, memliket musteqilliqini tikleshke qaritilghanliqi, Uyghur milliy azadliq herikitidiki utuqlar we ewetilgen xataliqlar heqqide toxtaldi.

Q. Ghojamberdi ötken esirning 30-yilliri yüz bergen Uyghurlarning azadliq herikitide köpligen ilghar pikirlik shexslerning, qomandanlarning yétilip chiqqanliqini, shularning biri sabit damolla bolup, uning yétekchilikide sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqini otturigha qoydi. Uning pikriche, shu waqitta musulman dunyasida tunji qétim islam jumhuriyiti qurulghan bolsimu, emma u sowét ittipaqining herbiy küchi bilen yoqitilghan idi. Q. Ghojamberdi 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining tarixiy ehmiyitini alahide tekitlidi.

Melumatlargha qarighanda, 1950-yillardin tartip xitay da'iriliri yürgüzgen siyasiy teqibleshler jeryanda minglighan sherqiy türkistan jumhuriyitining dölet we jem'iyet erbabliri, milliy armiye ofitsérliri, jengchiliri, ziyaliylar türmilerde azab chekti, emgek lagérlirigha palandi. Shularning köpchiliki 50-we 60-yilliri qazaqistan qatarliq ottura asiya jumhuriyetlirige köchüp chiqip makanlashti. Ularning arisida abdurup mexsum, zunun téyipof, ghéni batur, ziya semedi, mesimjan zulpiqarof, batur ershidinof qatarliq köpligen shexsler boldi.

Bolupmu qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin, yeni ötken esirning 90-yilliridin bashlap bu yerdiki Uyghurlar ene shu sherqiy türkistan jumhuriyetlirini xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüshke bashlidi. Her yili almuta shehiri hem uning etrapidiki mehellilerdin, yiraq yézilardin kelgen wekiller bir yerge jem bolup, hökümet qurghan erbablarni, milliy armiyide xizmet qilghan ofitsér we jengchilerni, sherqiy türkistan jumhuriyitining her xil hökümet organlirida ishligen shexslerni tebrikleshni en'enige aylandurghan idi. Hazir shu weqe qatnashquchilirining sani barghanséri aziyiwatqan bolsimu, kéyinki ewladlar wekilliri, bolupmu yashlar bu ishni yenimu dawam qilip kelmekte.